Pod teretom nerešenog nacionalnog pitanja

Holm Zundhausen: Istorija Srbije od 19. do 21. veka (27)

Holm Zundhausen (Holm Sundhaussen, Berlin 1942), profesor istorije Jugoistočne Evrope na Institutu za istočnoevropske studije Slobodnog univerziteta u Berlinu i predsednik Naučnog saveta Instituta za istočnoevropske studije u Minhenu. Težište svog naučnog rada nalazi u istraživanju istorijskih procesa jugoistočne Evrope, posebno Jugoslavije i Srbije u XIX i XX veku. Objavio je knjige Istorija Jugoslavije 1918-1980. (Štutgart, Berlin 1982), Eksperiment Jugoslavija. Od osnivanja države do njenog raspada (Manhajm, Lajpcig 1993), Istorijska statistika Srbije 1834-1914. (Minhen 1989).

Njegovu najnoviju knjigu početkom novembra objavljuje izdavačka kuća CLIO iz Beograda, uz čiju saglasnost objavljujemo izvode.

Preveo s nemačkog: Tomislav Bekić

A za vojnike bivše austrougarske armije koji su se vratili iz ruskog zarobljeništva (među njima i Josip Broz Tito) smatralo se da su „zatrovani boljševizmom“ i masovno su otpremani u novoformirane „prihvatne logore“. Ali socijalno i političko nezadovoljstvo je i dalje tinjalo i ono je doprinelo da KPJ ostvari svoj izborni uspeh iz 1920. Krajem godine i tokom naredne godine KPJ je zabranjena i potisnuta u ilegalnost, koja je trajala više od dvadeset godina.

Stjepan Radić, vođa Hrvatske seljačke stranke, uvek nanovo je – često na impulsivan i neuračunjiv način – nacionalno pitanje aktualizovao i težio da ga stavi u središte javnog mnjenja. Populizam i hrvatski nacionalizam bili su, prema Radićevom mišljenju, nerazlučivo povezani jedan s drugim. On i njegova partija zastupali su stanovište da je proklamacija Kraljevine SHS pravno nevažeća i da predstavlja „uzurpaciju“ hrvatskog suvereniteta od strane srpskog kraljevskog doma Karađorđevića. Okupljeni poslanici Hrvatske seljačke stranke u Zagrebu uputili su 11. februara 1921. „adresu“ srpskom regentu Aleksandru, u kojoj je iscrpno iznesena predistorija stvaranja države kao ishodišta postojećih sukoba. Oni su istakli da je Hrvatski sabor, na svojoj poslednjoj sednici 29. oktobra 1918, vrhovnu državnu vlast preneo na Nacionalni savet u Zagrebu, ali da ga nije opunomoćio da prava suvereniteta delegira dalje. Nadalje je Sabor zaključio da samo stupi u jednu državnu zajednicu Slovenaca, Hrvata i Srba, u kojoj Ustavotvorna skupština slobodno i bez majorizacije jednog od naroda može da donese odluku o formi države i državnom ustrojstvu. Pošto se to nije poštovalo, hrvatski narod smatra da je od 1. decembra 1918. „potčinjen kao nikada ranije u svojoj istoriji“. Oporim rečima iznesene su pritužbe na „nasilja“ srpske vojske u Hrvatskoj, na činjenicu da su građanska prava stavljena van snage i na samovoljne intervencije centralne vlade. I dok su se „demokrate“ i „radikali“ još borili za realizaciju svog centralističkog Nacrta ustava, u Zagrebu su se 1. aprila 1921. hrvatski poslanici sastali, na svojoj 5. plenarnoj sednici, i usvojili – „Ustav neutralne Seljačke republike Hrvatske“! Polazeći od principa nacionalnog samoodređenja, Hrvatska-Slavonija proglašena je za plebiscitarnu republiku zasnovanu na populističkim načelima, koja treba da se uključi u „savez država (konfederacija) stvoren slobodnim dogovorom na našoj danas zajedničkoj teritoriji (Jugoslaviji) priznatoj po međunarodnom pravu“. Pored privrednih, socijalnih i kulturnih pitanja, u delokrug odlučivanja Seljačke republike Hrvatske spadala bi i spoljna i odbrambena politika. Njen odnos s Kraljevinom Srbijom, Slovenijom i Bosnom i Hercegovinom treba da bude regulisan u Ustavotvornoj skupštini izabranoj 28. novembra 1920, čim se neutrališu težnje za majorizacijom. Izričito je Dalmaciji, Crnoj Gori, Makedoniji i nekadašnjim južnomađarskim područjima (Vojvodina) priznato puno pravo na samoopredeljenje. Tamošnje stanovništvo treba o svojoj daljoj sudbini da odluči narodnim referendumom.

Posle donošenja Vidovdanskog ustava postojala su na hrvatskom tlu dva ustava koja su se međusobno isključivala, od kojih je jedan imao prednost da se njegova važnost odnosila na jednu međunarodnopravno priznatu teritoriju sa centralnom vladom, dok je drugi predstavljao samo politički izraz jedne volje. Ono što je jedan ustav proglasio vrhovnim zakonom to je, po slovu i duhu, za drugi ustav predstavljalo izdaju zemlje. Time je otpala osnovna pretpostavka za funkcionisanje jednog političkog pluralizma i demokratsko rešavanje sukoba, naime priznavanje „jednog nekontroverznog sektora“ od strane svih zainteresovanih. Poput srpskih političara, i hrvatskim političarima je teško padalo da se na primereni način prilagode novim prilikama. Odbijanje komunikacije bilo je karakteristično za obe strane i određivalo je formu unutrašnjopolitičkih nesporazuma i sukoba u međuratnoj Jugoslaviji.

Nacionalno pitanje je samim tim od samog početka bilo u središtu jugoslovenske unutrašnje politike i opteretilo je odnose sa susednim državama (Italija, Bugarska, Albanija, Austrija i Mađarska). Nacionalni sukobi u Kraljevini SHS koji su se sve više zaoštravali i dalje su sve više uzimali maha usled izraženih razlika u regionalnom razvoju.

 Nastavlja se