Podela zemljišta je u osnovi grada

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (6)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

Iz tematske enciklopedije, koja sadrži deset poglavlja u kojima autor istražuje istorijske gradove, javnu, stambenu, versku, vojnu, privrednu, memorijalnu i narodnu arhitektonsku baštinu, objavljujemo samo izvode iz poglavlja o istorijskim gradovima.

Pored svojih posvećenih kontura, rimski je grad bio postavljen tako da bude u skladu s kozmičkim redom. Tipična crta po kojoj se on razlikuje od helenističkih gradova bio je položaj njegovih dviju glavnih ulica: cardo je vodio u smjeru sjever–jug, a decumanus u pravcu istok–zapad … Pravilni četvorokutni blokovi stambenih zgrada, šetališta pod arkadama, forum, kazalište, arena, kupališta, javni nužnici … sve su to bili standardni dijelovi grada … Rim je na tom području samo univerzalizirao strukture helenističkog grada … kad upoznate jedan upoznali ste ih sve … Svi su novi gradovi bili, čini se, predviđeni za ograničen broj od oko pedeset tisuća stanovnika … njihova je ekonomska autonomija bila potpuna i mogli su gotovo svu potrebnu hranu nabavljati u svom kraju. Tako su oni očuvali ravnotežu između sela i grada, koju su veliki gradovi remetili svojim rastom.“

Međutim, ako bismo se priklonili ovom mišljenju, tada bi duh i tijelo grada bili u protivriječju. Tada bismo u baštini imali sasvim specifičnu situaciju; rimski grad, svojim nastankom, morao bi biti u protuslovlju s helenskim. U baštini to ne vidimo. Rimski grad, da uzmemo primjere samo na ovom tlu, nastavlja život helenske Herakleje ili Stobia. Sljedbenici i preteče govore istim „jezikom“ i to ukazuje na zajedničku, zemaljsku genezu rimskog i helenskog grada. Uostalom, u baštini bismo morali naći potvrdu da je osnivanje rimskih gradova zaista izvršeno u „skladu s kosmičkim redom“. Istraživači, međutim, za to ne nalaze dokaza. Tako, na primjer, M. Suić, konstatuje: „Nevolja je u tome što ima malo konkretnih ostvarenja koja su nastala na temelju navedene teorije i procedure. … Orijentacija agerskog rastera, kao i gradskog, trebalo bi da se poklapa sa glavnim stranama svijeta. U našim kolonijama nije tako, a i u drugih ima velikih odstupanja.“

Za ove nedoumice i protivrječja potražili smo odgovor u djelu M. Poeta, priznatog istraživača evolucije zasnivanja grada. On navodi da religiozna ideja inspiriše trasiranje etruščanskog grada, ali istražuje prethodna doba i utvrđuje primjere pravilnog trasiranja grada u Egiptu (3000. i 1370. prije n.e.), u asirsko- babilonskoj civilizaciji, u Siriji i, nakon opisa više helenskih gradova (Paestum, Milet, Pirej, Strabon, Thurium, između VI i IV st. prije n.e.), konstatuje: „Nije više religija u osnovi takvog trasiranja, nego je to poredak koji je u saglasnosti s grčkim duhom, to je takođe, ako se oslonimo na tekst Aristotela, pogodnost koja doprinosi podjeli zemljišta … kao i poimanje estetike grada … Uopšte uzev, podjela zemljišta je u osnovi grada-kolonije. Ona je motiv pravilnog trasiranja …“ Istražujući kontinuitet helensko-rimskog grada M. Poet ističe: „Pravilno trasiranje bilo je, dakle, široko primjenjivano u to vrijeme … Rim … postavljajući se kao sljedbenik helenizma, nije stvarao odjelo urbane umjetnosti. On ga je našao i usvojio ga.“

Autentično objašnjenje svakako je trebalo potražiti na izvoru, u djelu Vitruvija. Sasvim je neobično da se niko od navedenih istoričara i istraživača ne poziva na najvjerodostojnijeg svjedoka da razriješi nedoumice o zasnivanju rimskih gradova; valjda zato što je odgovarajuće objašnjenje dato na neuočljivom mjestu. U njegovom desetoknjižju o arhitekturi postoji jedan odjeljak, o rasporedu zgrada u gradu i pravcima vjetrova i taj se raspored u svemu oslanja na iskustvo Helena. A ono otklanja nedoumicu.

Nastavlja se

Pula (Pola, III st. prije n.e.), na vrhu Istre, na brežuljku ispod središta savremenog grada, očuvani su ostaci prahistorijskog kastelijerskog naselja. Između 44–31. g. prije n.e. dobija status rimske kolonije. Grad se širio koncentrično; očuvana je kastelijerska osnova, a izvan zidina gradi se prema pravougaonoj mreži ulica. U gradu su očuvani fragmenti zidina, s dvoja vrata i slavoluk Sergijevaca, forum nedaleko od obale i ostaci kapitolijuma sa dva hrama, zatim više javnih zgrada, mali teatar, stambeni dijelovi naselja, a van zidina, na istočnoj strani veličanstveni amfiteatar, na zapadnoj teatar, te ostaci kuća i grobova.