Funkcioner Komunističke partije Jugoslavije je jedan od vođa partizanskog otpora na jugu Srbije, stolarski majstor Sima Pogačarević, poginuo je sa još dvojicom drugova, 21. decembra 1941. godine na mestu „Dve česme“ u napadu veće grupe bugarskih vojnika.
Ni posle 81 godine od smrti Pogačarevića (za narodnog heroja proglašen 20. decembra 1951.
Ukazom Prezidijuma Skupštine FNRJ) njegova pogibija izaziva brojne nedoumice. U istorijskoj građi ne postoji adekvatan odgovor na okolnosti pod kojima je on stradao.
Smrt nakon izdaje iz redova KPJ potvrdio je Vojni sud 13. Korpusne vojne oblasti u Vranju 26. juna 1945.
Na suđenju na kome je saslušano 15 svedoka sud je osudio Dragutina Nikolića (rođenog 1912. godine u selu Rusce, oca troje dece) „na smrt streljanjem“ jer je u dva slučaja „izvršio krivično delo iz člana 14 Uredbe o vojnim sudovima“.
Sedam punih decenija o „potencijalnoj izdaji“ zvanična istoriografija u Srbiji, i Vranju je prećutkivala stvarne detalje o pogibiji Pogačarevića.
Krajem pedesetih godina Fabrika nameštaja u Vranju dobila je ime Sima Pogačarević da bi se vremenom njegovo ime pretvorilo u akronim – SIMPO, kako se i danas zove vranjska kompanija.
Kako u knjizi „Društvena istorija Vranja“ (Istorijski arhiv „31. januar“, Vranje 2013) navodi autor, Rista M. Simonović, tada i član veća Vojnog suda koje je donelo smrtnu presudu protiv Nikolića, „sve smrtne presude su po dužnosti slate u Vojnom sudu pri Glavnom štabu Srbije u Kragujevac na uvid, a kako je okrivljeni uložio žalbu na presudu prvoga suda, to je ceo predmet sa svima spisima bio dostavljen Višem vojnom sudu na konačnu odluku“.
Drugostepenom odlukom, kako navodi Simonović, „odbijena je optužnica i okrivljeni je oslobođen svake kazne“.
Istražujući ovu priču novinar Danasa je konsultovao više istorijskih izvora uočavajući kontinuitet vremenskog prećutkivanja istorijskih činjenica do novog ignorisanja istine.
Ta hronologija izgleda istorijski dinamično u vremenu komunizma, a posle Titove smrti i u vreme političkog pluralizma gotovo nezanimljivo i ignorantno.
U knjizi dr Josifa Trajkovića „Sima Pogačarević – prilozi o liku i delu“ (Narodni muzej, Vranje 1988) dramaturški navodi da je osuđeni za izdaju Nikolić prethodno bio stavljen na „teške muke i da je posle toga pristao da odvede bugarske vojnike na položaje starih zemunica, a ne u onima u kojima je boravio Pogačarević i još dvoje saboraca“.
Autor navodi da je „bugarska operacija počela 22. januara (dan kasnije od stvarnog dana pogibije) i da su se čuli pucnji iz pušaka i odjeci eksplozija bombi i mitraljeza“.
Grupa oko Pogačaervića u kojoj je po autoru bilo deset partizana (a ne ukupno tri) „razdvojila se na dve grupe kako bi se spasila“. Pogačarević je poginuo uz konstataciju autora, da se na: „Siminom čelu videla rascvetana crvena ruža“.
Četvrt veka kasnije u već pomenutoj knjizi „Društvena istorija Vranja“, Simonović objavljuje tekst u kome iznosi čitav spisak netačnosti koje je navodio Trajković, činjenično umanjujući „literarnu glorifikaciju samog Pogačarevića, kao funkcionera KPJ na području Vranja i juga Srbije“.
„Izdaja“ kao glavna posledica smrti Pogačarevića i još dvoje partizana u zemunici na „Dobrim vodama“, pominje se bez navođenja „glavnog krivca“ i u fotomonografiji „Duboke brazde“ autora Aleksandra Trajkovića I Dobrivoja Jovanovića (Sloboda, Beograd 1977). Autori u faktografski opskurnom „opisu incidenta“ ne pominju ime „izdajnika“ koga pak u svojoj knjizi Trajković karakteriše kao „člana Oblasnog komiteta KPJ“ i „stabilnog komunistu“.
Vešto prikrivanje istine o smrti narodnog heroja, namerno i svesno od strane komunističke vlasti ključno je uočljivo u činjenicama koje otkriva dr Vukašin Antić u knjizi „Novi prilozi za biografiju Narodnog heroja Sime Pogačarevića“ (KZ „Borisav Stanković“, SUBNOR Vranje, 2014), u kojoj objavljuje detalje zašto je fabrički list „Simpo novine“ odbio da objavi „feljton u pet nastavaka o manje poznatim detaljima iz života i rada Sime Pogačarevića“ iz pera tada direktora vranjskog Istorijskog arhiva, pravnika Riste Simonovića.
Tadašnji urednik fabričkog lista Radoman Irić u pismu od 23. januara 1987. godine upućenog Simonoviću navodi zašto je feljton odbijen: „Svima koji su o tome raspravljali smetali su podaci iz petog poglavlja feljtona: Suđenje Dragutinu Nikoliću za smrt Sime Pogačaerevića i drugova (…) List će otvoriti bespotrebnu polemiku sa rodbinom Nikolića, a to ipak nije naš posao.“
Istorijske činjenice o celom slučaju su kontinuirano ignorisane, a po sumnji samog autora dr Vukašina Antića i nestajale.
– Nisam uspeo da dođem do autentičnih zapisnika o suđenju Nikoliću koji su nestali iz Arhiva, jer ih je navodno za pisanje istorijske monografije preuzeo Miodrag Mitrović – naveo je Antić.
Sudbina Dragutina Nikolića, osuđenog u Vranju na smrt, a potom oslobođenog na sudu u Kragujevcu nije poznata. Nije poznata ni sudbina zapisnika sa njegovog procesa na kome je „oslobođen za izdaju“. Niko ne zna zašto se u Vranju zaborav o „herojskoj pogibiji“, a ne „izdaji“ Sime Pogačarevića i dalje prekriva vremenom u kome nezainteresovanost predstavlja trajni zaborav.
Književnik iz Vranja Zoran Nikolić objašnjava za Danas da su potrebna temeljna istorijska istraživanja ne samo o smrti Pogačarevića.
– To prećutkivanje je prosto karakteristično za ovu sredinu i ne odnosi se samo na Pogačarevića. Iz literarnih razloga istraživao sam svakako najveću ličnost Vranja i okoline u istoriji moderne Srbije, vojvodu Nikolu Stojanovića, učesnika Prvog i Drugog srpskog ustanka i došao do zaključka da je potpuno nepoznat, Sa druge strane, čini se da je Sima Pogačarević proglašen za narodnog heroja tek da bi ga i Vranje imalo – priča Nikolić.
On navodi da postoje i predanja za koja je teško ustanoviti da li su istinita po kojima Pogačarevića ubili lokalni seljaci.
– Što se, pak, tiče Sime Pogačarevića, meni je zanimljivo predanje koje kaže da su ga ubili seljaci dok je na Dobrim vodama krao krompir, svejedno da li je to istina ili ne. Ukratko, jedina logika je sledeća: ako nije bilo borbe, ne može biti ni heroja – poentira naš sagovornik.
Momčilo Pavlović: Potrebna temeljna istraživanja
„Pitanje stradanja Sime Pogačarevića i drugih partizanskih boraca i rukovodilaca treba posmatrati u sklopu političkih i vojnih akcija različitih grupa i pokreta na jugu Srbije. U bugarskoj okupacionoj zoni usled pamćenja na zločine iz Prvog svetskog rata i Topličkog ustanka, i ponovnih represalija, razvio se otpor u narodu“, kaže u razgovoru za Danas istoričar dr Momčilo Pavlović, direktor Instituta za savremenu istoriju Srbije i dodaje:
„Većina formiranih partizanskih odreda, među kojima i vranjski, pretrpeli su velike gubitke ili su uništeni u akcijama okupatora krajem 1941. godine. Vranjski odred, opkoljen od Bugara, postradao je 21. decembra (nastradalo 22 pripadnika) i nakon toga sveden na jednu četu koja je pripojena kukavičkom odredu. Sima Pogačarević pokušao je da se prebaci na planinu Kukavicu. Zbog velikog snega i jake zime Pogačarević se vraća u istu zemunicu na Dobroj vodi-Krstulovci odakle je i pošao. Tu je i stradao. O okolnostima pogibije i izdaji povedena je polemika posle izjava nekih aktera događaja još 1973. godine. Zato su potrebna temeljna istraživanja kako u Srbiji tako i u Bugarskoj. Prosto je neverovatno da neko iz arhiva uzme sudske spise za pisanje knjige“, zaključuje Pavlović.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
