Pola veka početka proizvodnje u prvoj dunavskoj fabrici struje

Tog 6. avgusta 1970. godine agregat A 1 tadašnje snage 180 megavata priključen je na elektroenergetski sistem Srbije i kako su hroničari zabeležili bilo je to pet meseci pre roka. Za potrošače je već prvog dana proizvedeno blizu milion kilovat-časova električne energije, a do sada je prvi đerdapski hidroagregat EPS-u isporučio oko 45 milijardi kilovat–časova električne energije, uz minimum neplaniranih zastoja i ispada sa elektromreže. A1 na mreži nije bio dve godine zbog revitalizacije koja je završena u septembru 2017. godine. Obnovljenom hidroagregatu instalisana snaga povećana je sa 180 na 205 megavata, a radni vek produžen za narednih 30 do 40 godina.

Već pola veka Hidroenergetski i plovidbeni sitem „Đerdap 1“ najveći je hidroenergetski objekat na Dunavu. A zajedno sa HEPS „Đerdap 2“, najveći je proizvođač hidroenergije u jugoistočnoj Evropi. Prva dunavska elektrana izgrađena je zajednički sa Rumunijom i prema Sporazumu o izgradnji i eksploataciji između tadašnje SFRJ i SR Rumunije, glavni objekat HEPS „Đerdap 1“ projektovan je i izgrađen tako, da svakoj strani pripadne po jedna elektrana sa po šest turbina, jedna brodska prevodnica, jedna polovina prelivne brane i po jedna neprelivna brana, sa pratećim objektima. Ova hidrotehnička građevina duga je 1278 metara, potpuno je simetrična, a državna granica deli objekat na dva istovetna dela.

Izgradnja „Đerdapa 1“ zvanično je počela 7. septembra 1964. godine u isto vreme i na našoj i na rumunskoj strani Dunava. Za izgradnju je bilo angažovano i do osam hiljada radnika, uz upotrebu najmoćnijih i najmodernijih mašina tog vremena i džinovske mehanizacije, a za smeštaj tako velikog broja radnika bilo je izgrađeno novo naselje na Karatašu. Osim Karataša, izgrađeno je još naselja, jer je zbog formiranja akumulacionog jezero raseljeno oko 8.500 stanovnika i šest naselja, a novu lokaciju dobili su Trajanova tabla i praistorijski lokalitet Lepenski Vir. A da bi se formirala akumulacija trebalo je pregraditi Dunav, što je s obzirom na veličinu reke bio poseban građevinski poduhvat. I sa rumunske i sa srpske obale u reku su ubacivane betonske kocke teške i do 15 tona, betonski ježevi od 25 tona, kameni i betonski blokovi, kao i metalne konstrukcije u obliku mreže, ispunjene kamenom.

Pedantni hroničari su zabeležili da je za izgradnju glavnog objekta iskopano 13,4 miliona kubnih metara šljunka i rečnog nanosa, 7,2 miliona kubika stena, ugrađeno 3,2 miliona kubika betona, 167 hiljada tona armature i čelične konstrukcije i 69 hiljada tona opreme.

Kao zanimljivost navodimo i da je snaga svakog agregata, u vreme izgradnje, bila po 190 MW sa vertikalnim Kaplanovim turbinama prečnika 9,5 m i instaliranim protokom vode 800 kubnih metara u sekundi. U vreme montaže, turbine na „Đerdapu1“ bile su najveće turbine te vrste u svetu.

Pre pola veka u rad su istovremeno pušteni agregati i na našoj i na rumunskoj strani. Prevođenje brodova u rumunskoj prevodnici započelo je godinu dana ranije, 3. avgusta 1969. godine, a u oktobru 1970. počelo je prevođenje brodova u tadašnjoj jugoslovenskoj brodskoj prevodnici. HEPS „Đerdap 1“ nalazi se na 943. kilometru Dunava i lokacija koja obezbeđuje najoptimalnije iskorišćenje hidroenergetskog potencijala Dunava određena je na osnovu opsežnih studijskih i sveobuhvatnih istražnih radova. Izgrađena brana podigla je dotadašnji nivo reke, ukrotila opasne dunavske virove i Dunav stavila u funkciju proizvodnje zelene energije.