Pomirenje Getea i Bizmarka

Reč je o raspravi u kojoj je na metodološki prikladan i sistematičan način učinjen prvi korak ka kritičkoj recepciji istoriografskog dela Fridriha Majnekea, velikog nemačkog istoričara i mislioca s kraja devetnaestog i prve polovine dvadesetog veka.

Fridrih Majneke je rođen u Salvezdelu, u nemačkoj pokrajini Saksoniji. Studirao je na Bonskom i Berlinskom univerzitetu. Od 1887 – 1901. godine je radio kao saradnik – arhivar u nemačkom tajnom državnom arhivu. Nakon toga postaje profesor na Univerzitetu u Strazburu. U dugom periodu je bio urednik časopisa Istorijska istraživanja, od 1896 – 1935. godine . Takođe, bio je predsednik vladine komisije za istoriju od 1928 – 1935. godine. U osnovi, kao istoričar i javni delatnik, sa snažnim nemačkim nacionalističkim osećanjem nije ni malo mario za sudbinu naroda Istočne Evrope. Koliko je otišao daleko u svojim rasnim predrasudama, a u službi nemačkog ekspanzionizma, govori i njegova čuvena rečenica o „sirovoj bestijalnosti južnih Slovena“. On je izražavao stav da pravo na suverenost mogu imati samo oni narodi koji prethodno svojim postupcima dokažu da su savladali “ divlji primitivni nacionalizam i „poluvarvarsku“ etiku, jednostavnije rečeno, kada dostignu onaj nivo uljuđenosti koji će biti ravan vrednostima nemačke kulture. Sasvim je jasno da je posredi reč o ekstremnom etnocentrizmu koji polazi od stanovišta da su „instinkt“ i „divljaštvo“ kod drugih naroda u otvorenom antagonizmu sa kulturom i duhom nemačke nacije.

Prema nacističkom režimu Trećeg rajha Fridrih Majneke je imao u najmanju ruku ambivalentan odnos. S jedne strane, javno je iskazivao naklonost prema nacističkom poretku, pre svega zarad donošenja niza antisemitskih zakona, a s druge strane mu je intimno smetala njegova grubost i nasilnički karakter. Po svemu sudeći, nije mu bila strana prastara veština praktikovanja socijalnog prerušavanja iranskih mula, dobro poznate kao zakon Ketmana.

Majneke je uočio dve osnovne tendencije koje su se u nemačkoj istoriografiji toga vremena međusobno prožimale. Jednoj orijentaciji je stalo do istraživanja posledica delovanja kauzaliteta ili uzročno-posledičnog toka u istoriji, a druga je izrazito preferirala za sistem kulturnih vrednosti u okviru onog što će Huserl docnije nazvati „svetom života“. Svet kulture je za Majnekea iznad svega manifestacija duhovnosti u okviru opšte kauzalne uslovljenosti društvenih zbivanja. Između prirodnog i kulturnog elementa čovekove egzistencije uočava se ravan istoričnosti kao civilizacijski fenomen. Inače, Fridrih Majneke u četvrtom tomu sabranih dela pod naslovom Teorija i filozofija istorije (Theorie und Philosophie der Geschichte, Stutgart, 1965, str. 61) razlikuje tri vrste kauzaliteta: mehanički, biološki i duhovno-etički. Istorijska stvarnost je rezultat sinergije vrednosti u registru duhovno-etičkog kauzaliteta koji je moguć uz asistenciju mehaničkog i biološkog kauzaliteta.

Razmatrajući ideju o „svetskoj istoriji“, po uzoru na Leopolda Rankea, učitavajući je kao polje „jednog velikog individualiteta“ ili kao nekakav mozaički imaginarijum sa mnoštvom manjih individualiteta, Majneke dospeva do ključnog problema „istorizma“, odnosno „istorijskog relativizma“, priklanjajući se nemačkoj istorističkoj tradiciji da svetska istorija ima svoju racionalnu i etičku legitimaciju. Majneke je jedinstven i po tome što je polazio od stanovišta da je nemačka nacija integrisana blagodareći radu duhovnih činilaca, hoće da kaže kako je prešla mukotrpan ali „herojski“ put od kulturne nacije do države nacije kao političke zajednice. Umesno je ovom prilikom naglasiti da je Majneke religiju i umetnost smatrao najuzvišenijim formama duhovnosti a tek nakon njih bi odgovarajuće mesto moglo da pripadne nauci i filozofiji. U periodu svog poznog otrežnjenja Fridrih Majneke je poput Arnolda Tojnbija shvatio da je radikalni sekularizam prosvetiteljske epohe nemilosrdno potisnuo hrišćanske vrednosti zapadne civilizacije i da je samim tim omogućio uspon svakojakih totalitarizama što su na duži rok inhibirali mehanizam korekcije „izopačene ljudske prirode“ koji se u zapadnoj civilizaciji epohalno prepoznao u doktrini moralnog iskupljenja i spasenja Isusa Hrista. Međutim, nepokolebiva vera u „mističnu“ ulogu i moć države, toliko prisutne u nemačkoj filozofskoj i društveno-političkoj misli, posebno dolazi do izražaja u njegovoj tezi da „čovek koji teži savršenstvu može slobodno udahnuti samo u državi koja teži savršenstvu“. … „U svakoj epohi, u svakoj individualnoj tvorevini istorije pokreću se duševne sile, koje preko mračne prirode i golog egoizma teže jednom uzvišenijem svetu“. Majneke takođe tvrdi da istorijska zbivanja, za razliku od bioloških procesa nemaju karakter predodređenosti, recimo od neke više, transcedentne instance. Dakle, sve ono što se ispoljava u znaku individualiteta, bilo da je reč o pojedincu, porodici ili državi, odlikuje ga sloboda izbora u smislu spontanog i stvaralačkog delanja, nota bene , nešto što je u odsustvu bilo kakvog apriornog determinizma. Svakako je posebno važno istaći činjenicu da je Fridrih Majneke poput Hegela i mnogih drugih nemačkih mislilaca dobrano mitologizovao državu kao specifičan savez ili harmoniju duha i moći. Međutim, nakon velike svetske kataklizme u Prvom svetskom ratu, on bitno revidira prethodno stanovište i uviđa da takva država može lako postati smrtni neprijatelj duhovne kulture, a pre svega čovekove duševnosti.

Nije posebna novost da prelomne i dramatične epohe svetske istorije nude veliki izazov i priliku za stvaranje velike istoriografije. Fridrih Majneke je kao istoričar i politički mislilac – uprkos senkama koje su pratile njegovu dugu karijeru istoričara i uticajne javne ličnosti – u samom temelju predstavlja paradigmatički izraz nemačkog nacionalnog bivstva dvadesetog stoleća. U zanimljivoj knjizi ličnih uspomena, veliki nemački istoričar i politički mislilac nam je ostavio neizbrisiv trag inspirativnih „snoviđenja“, a u ispisanom brevijaru „muzikalne“ imaginacije obelodanio nam je svoju najintimniju ideju – simboličko i faktičko pomirenje Getea i Bizmarka – odlučan u nameri da „slavodobitno“ ustanovi novo savezništvo duha i moći, taj, po svemu sudeći nedostižni ideal svih vremena.

(Delovi članka pripremljenog za seminar na Institutu za evropske studije u Beogradu, održanom 24. januara ove godine)