Ponovo običajna pravila u gradnji grada

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (26)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

Ponovo se srećemo s pojavom koja ima karakter pravila: ako postoji ideja o društvu, ona se neizbježno ostvaruje i kao ideja o gradu. Embrio grada koji je imao svog utemeljitelja i mahala koja je imala osnivača, obezbijedili su graditeljski red u gradnji grada i njegovo širenje koje je prilagođeno konfiguraciji tla, potocima i povoljnoj orijentaciji prema suncu i vjetrovima. Graditeljski program je takođe bio utvrđen za čaršiju i za mahale. Dispozicija glavnih građevina očigledno je birana. Zato smo naklonjeni zaključku da ni osmanski gradovi nisu građeni bez reda i pravila, kao što bez uzora i pravila ne nastaje ni džamija, hamam ili porodična kuća. Kako bismo, inače, objasnili da osmanski gradovi liče jedan na drugoga. Podsjetimo se, na primjer, osnove Ohrida, Prizrena, Foče ili Sarajeva, pa ćemo se uvjeriti da pripadaju istoj porodici gradova.

Mahale su nastale dugim iskustvom zajedničkog života stanovnika i poštovanjem običajnih pravila. Svaka mahala ima česmu, mali trg i pekaru, a muslimanska i džamiju ili mesdžid (bogomolja bez minareta) koja je obično i mejtef (škola) za mlade. Mahale su građene tako da zadovolje osnovne potrebe stanovnika, da su im kuće u prirodi, da ostvare intiman porodični život i svaka kuća ima neposredan pristup srcu grada. Grad je izgrađen u mjerilu čovjeka. Svaka mahala ima svog starješinu; muhtara za muslimane, kodža-bašu za hrišćane. Svaka čini socijalnu zajednicu i visoko se njeguje princip „komšiluka“. Iako se gradilo na padinama, niko nije drugom zaklanjao pravo na vidik. Nepravilnost sokaka i sloboda u postavljanju zgrada, najčešće je bila rezultat praktičnih potreba i svojstava terena, ali ne prigrabljivanje zemljišta. Pješački saobraćaj po mahalama odvojen je od kolskog koji se kretao oko čaršije.

U gradu prepoznajemo podjelu po osnovnim namjenama (čaršija sa vjerskim i javnim građevinama i česmama, stanovanje i saobraćaj), koja je prirodna i jasno određena. Zanimljivo je da će L. Mamford sličnu podjelu urbanih funkcija, kao i zamisao „stambenih zajednica“, naći u Veneciji. Opisujući je ističe da je „Venecija dala novi primjer na polju urbanog planiranja. … Ona je sve do našeg vremena prenijela podjelu na stambene zajednice koje danas opet oživljavaju kao osnovne jedinice planiranja i predstavljaju jedan od fundamentalnih koraka prema stvaranju jedne nove urbane strukture.“ Navodi da se „struktura četvrti sv. Marka ponavlja u malom u svim župama Venecije. Svaka ima svoj campo, sa česmom, crkvom, školom, a ponekad i cehovskom vijećnicom.“ Dolazi do zanimljive ocjene. „Venecijanci su, sigurno nehotice, pronašli tip grada, osnovan na diferencijaciji i razdvajanju urbanih funkcija, odvojenih prometnim putevima i otvorenim prostorom. To je bilo razgraničavanje i rajonizacija na širokom planu, provedeno na racionalan način, uz priznavanje integriteta svakog naselja.“ Međutim, podudarnost opisa stambenih zajednica i podjela urbanih funkcija u Veneciji, koju daje Mamford, sa mahalama i podjelom funkcija u osmanskom gradu očigledna je. Ona jednostavno svjedoči da se grad sličan opisanom podiže stoljećima na ogromnom prostoru. Stoga nije pravedno, jer nije osnovano, reći da su Venecijanci „pronašli tip grada“. Podudarnost je razumljiva. Urbana struktura Venecije slijedi strukturu gradova Vizantije, odnosno gradova Istoka, tako da geneza njenih gradova i gradova Osmanske imperije ima zajednička ishodišta.

Obilježja baštine gradova Osmanske imperije daju joj značajno mjesto. Ta baština potvrđuje da je društvo imalo zamisao o gradu i gradograditeljska pravila što nas veoma podsjeća na ono što smo iskazali za gradove na Jadranu. Ponovo se srećemo s pojavom da ljudi grade svoja naselja po pravilima koja nisu napisana, a tokom vremena postala su običajna. Naravno, s razlikama, jer se stiču i primjenjuju u gradnji gradova različitih civilizacija. Istovremeno ona potvrđuje da struktura grada i gradograditeljska pravila izražavaju strukturu društva i pravila koja u njemu vladaju.

Nastavlja se

Mostar (od 1468) postao je 1522. sjedište hercegovačkog sandžaka; iz tog vremena očuvana je Koski Mehmed-pašina (1512) i Karađoz-begova džamija (1557), hamam, stara pravoslavna crkva (XVI st.). Godine 1566. poznati graditelj Hajredin, po nalogu sultana, podiže nad kanjonom Neretve most, razapinjući ga između dvije srednjovjekovne kule, sa jedinstvenim lučnim otvorom širine 28,7 m. Sredinom XVII st. to je grad sa oko 35 mahala, preko hiljadu zidanih kuća, više džamija, hanova i oko 12.000 stanovnika. Njegov najvrijedniji dio je čaršija koja se utkala u obalni pejzaž Neretve, s poznatim kujundžilukom i 350 zidanih dućana, oblikovana uz vidan mediteranski uticaj; na obalama se ističu bogate kuće za stanovanje.