Povlašavanje Srba ili posrbljavanje Rumuna (Vlaha)

Istoričar iz Zaječara dr Slavoljub Gacović decenijama se bavi istraživanjem istorije, jezika, etničkih i etnoloških specifičnosti Vlaha (i Rumuna) istočne Srbije. Od 2014. do prošle godine svoje radove objavio je u obimnom (1700 stranica) petoknjižju, neke u izdanju Narodne biblioteke iz Zaječara. Uz saglasnost autora donosimo, uz redakcijska kraćenja i opremu, delove iz pete knjige “Od povlašenih Srba do vlaškog jezika” koje su izdali Centar FABULA NOSTRA iz Beograda i Književno izdavačko društvo LEKSIKA iz Negotina.

 U tri kratke ali jezgrovite rečenice Lazić iznosi konstatacije koje pobornicima teorije o masovnom povlašavanju ili rumunizovanju Srba, kako na teritoriji današnje Rumunije tako i na teritoriji istočne Srbije, ne idu u prilog.

Prva konstatacija je sasvim prihvatljiva, jer se u prilog tome mogu navesti mnogi primeri koji pokazuju da su se pojedine porodice ili familije Srba pretapale u većinsko rumunsko (vlaško) stanovništvo, kao što su se pojedine porodice ili familije Rumuna (Vlaha) pretapale u većinsko srpsko stanovništvo i to sasvim spontano.

Druga konstatacija da su vlaški doseljenici iako mnogobrojniji ipak „podlegli uticaju srpskog življa i vrlo brzo i lako se pretapali u Srbe“ ukazuje na sveopštu asimilaciju Rumuna (Vlaha) na prostoru istočne Srbije putem srpske državne administracije, školstva, srpske vojske, policije, sudstva i putem Srpske pravoslavne crkve, a nakon Drugog svetskog rata i putem medija, najpre radija, a potom i televizije.

Treća konstatacija koju iznosi Lazić da „vlaško stanovništvo… govori nekom mešavinom srpsko-rumunskog jezika, koji je pravom Rumunu teško razumljiv“ ukazuje na velike i srpski nepopravljive posledice državne asimilacione politike od vremena Kneževine Srbije pa do današnjih dana. Doduše, na ovom mestu valja navesti da su Rumuni (Vlasi) Srbije govorili jezikom „koji je pravom Rumunu teško razumljiv“ ne samo zbog asimilacione politike srpskih vlasti već i zbog velikih promena u rumunskom jeziku izbacivanjem slavizama nakon formiranja Kraljevine Rumunije.

xxx

O povlašenim Srbima i drugim pitanjima

Po mišljenju Petra Vlahovića „Proces etničke simbioze imao je duge i duboke korene. Stanovništvo koje se u turskim popisima XV veka pominje, verovatno je već bilo dvojezično vlaškog i srpskog govora. To je zapravo, po Jovanoviću (1940), Đurđevu (1951) i Bojanić-Lukač (1969) srpsko stanovništvo koje je u određenim istorijskim prilikama prelazio s jedne na drugu obalu Dunava, izbegavalo tako određene obaveze i vraćalo se natrag sa već primljenim vlaškim govorom.“ Pitanje je kako stanovništvo s vlaškim govorom može biti srpsko ako se govori o XV veku. Koja je to seoba srpskog stanovništva u Banat bila i u koje vreme i kada se to stanovništvo moglo vratiti pa je već u XV veku bilo bilingvalno? Ako Vlahović na prethodnim stranama svoga rada pominje seobu Srba u Banat iz 1841. godine, pitanje je za koje vreme su mogli primiti vlaški govor i vratiti se na teritoriju istočne Srbije kao povlašćeno stanovništvo u XV veku. Jedino rešenje ove enigme može biti da su u Banatu upriličeni kursevi brzog savladavanja vlaškog govora za srpske izbeglice, da bi se potom odmah vratili u Srbiju kao dvojezično stanovništvo – doista neukusno. Ja mislim da dvojezično stanovništvo /vlaškog i srpskog govora/ u istočnoj Srbiji o kojem je reč tokom XV veka ne može biti srpsko već vlaško (rumunsko i arumunsko) stanovništvo koje je bilo autohtono i dovedeno sa juga, sa prostora Kosova i Metohije, koje je bilo zabeleženo na manastirskim imanjima u srpskim darovnicama XIII-XIV veka.

xxx

…Iznećemo stavove Tihomira Stanojevića koji kaže da „masa rumunskog stanovništva napušta Vlašku i prelazi Dunav, da bi upravo naselila opustela mesta na desnoj obali Dunava, u prvom redu u Negotinskoj krajini. Turci nisu energično sprečavali preseljavanja rumunskih porodica na područje Vidinskog sandžaka, jer im je ono bilo dobrodošlo posle iseljavanja stanovništva na sever i severozapad – u Vlašku i Banat. Tako je došlo krajem XVI veka do prvog većeg mešanja prepolovljenog krajinskog stanovništva sa novim rumunskim doseljenicima iz Vlaške… Došljaci iz Vlaške uklapali su se najpre u vlašku vojnu organizaciju, a zatim u novu etničku sredinu i postepeno su se identifikovali sa etničkim Srbima koji su prodirali s juga.“ Ovde Stanojević iznosi svoje mišljenje o srbizaciji/asimilaciji Rumuna koja se odvijala tako što bi se rumunski doseljenici iz Vlaške ili došljaci, kako ih još naziva, najpre uklapali u „vlašku vojnu organizaciju“ , imajući na umu razmišljanja … da su Vlasi-vojnuci u turskom periodu bili zapravo etnički Srbi. Prvo, o Srbima kao klasi vojnika koji su srednjovekovnom razdoblju ratuju bilo kao najamnici bilo kako posednici zemlje u korist Vizantije ili Osmanskog carstva nemamo podataka, dok o romanofonim Vlasima kao plaćenicima koji ratuju za Vizantince ili Turke Osmanlije podatke nalazimo i u vizantijskim i u turskim izvorima i literaturi. Uostalom, kako bi Srbi mogli ratovati na strani Vizantinaca i Turaka kada su stalno, od Stefana Nemanje do despota Đurđa Brankovića, bili u ratnim sukobima s njima? Drugo, što je možda bitnije, Vlasima Negotinske Krajine je 1524. godine uporedo sa izgradnjom Fetislama bio ukinut status vojnuka i filurdžija sve do 1542, kada je ponovo uspostavljena filurija do konačnog ukidanja filuridžijskog statusa Vlaha 1586. godine, pa uklapanje Rumuna (Vlaha) u vlašku vojnu organizaciju krajem XVI veka, o čemu piše Tihomir Stanojević, nije bilo moguće, jer nje više nije bilo, a kao treće, zašto bi se Rumuni, mešajući se sa Vlasima vojnucima identifikovali sa Srbima, a ne sa sebi bliskim romanofonim Vlasima vojnucima (Rumunima i Aromunima). To je valjda opet zato što je i Stanojević Vlahe smatrao porumunjenim ili povlašenim Srbima ili socijalnom kategorijom (vlasi stočari srpskog porekla) poput mnogih srpskih autora. Da Vlasi nisu socijalna kategorija – stočari srpskog porekla, već etnička kategorija rumunskog i arumunskog porekla sa mnogim zanimanjima, možemo naći potvrde i u turskom popisnom defteru iz 1586. godine gde se Vlasi filuridžije (kao i vojnici i derbendžije), koji pripadaju vojnom staležu pominju kao narod u sledećoj rečenici: „Kada se popisivao Vidinski sandžak, podnet je izveštaj Porti o postojećim filuridžijskom narodu, pa je naređeno (nakon tog izveštaja) da se ukine filurija, a da (Vlasi) daju ušure i harač.“

Posrbljavanje i asimilacija Rumuna (Vlaha) putem vojske, administracije, škole i crkve

Kao što se moglo videti iz prethodnih redova, o sveopštem povlašavanju ili porumunjavanju srpskog stanovništva svagda i na svakom mestu, u Rumuniji ili Srbiji, o kojem se toliko trumbeta nije bilo ni pomena. Time se jedino htelo reći, a i sada se isto govori, da su Vlasi povlašeni ili porumunjeni Srbi koje treba distancirati od Rumuna i na svakojake načine ih valja vratiti srpstvu. Pre bi se moglo reći da se pod uticajem državne administracije Kneževine Srbije, a potom i Kraljevine Srbije, SHS-a i Jugoslavije vršila osmišljena sveobuhvatna i dobro organizovana srbizacija i asimilacija rumunskog (vlaškog) stanovništva istočne Srbije. Asimilaciona politika prema Rumunima (Vlasima) eksplicitno je nastavljena i posle Drugog svetskog rata, tačnije nakon 1948. godine u Titovoj Jugoslaviji, u režiji partijskih komesara i njihovih aktivista, a uz pomoć medija, radija, televizije, štampe i državne administracije koja se nastavljala na onu iz vremena Moravske banovine u Kraljevini Jugoslaviji.

xxx

Posrbljavanje i asimilacija putem vojske. Jovan Đokić iznosi mišljenje da se rumunski (vlaški) živalj, koji on uporno naziva Srbo-Vlasi, ipak uveliko posrbljuje putem škole i vojske: „Danas se škole i crkve podižu u Srbiji na sve strane. Danas se očito primećava, da srpski jezik sve više među našim Srbo-Vlasima terena zadobija. Naša hrabra vojska pored odbrambene uloge vrši i jednu prosvetnu ulogu kod naših vojnih regruta. Novo doba nameće svakom podaniku naše otadžbine ma koje narodnosti on bio dužnost, da vlada državnim jezikom… A tradicije i istorija kao što smo videli kažu: da je većina naših domaćih Vlaha srpskog porekla. Naši državni interesi zahtevaju da se naši Vlasi vrate svojoj srpskoj matici iz koje (su) oni kao što smo videli sticajem teških istorijskih prilika nevoljno izašli.“

xxx

O drastičnijim merama posrbljavanja i potpune asimilacije koje su preduzele vojne vlasti na prostoru Timočke divizijske oblasti možemo se detaljnije obavestiti u magistarskom radu Milića J. Milićevića pod nazivom Reforma srpske vojske 1897-1900. godine, objavljenom u izdanju Filozofskog fakulteta – Odsek za istoriju Univerziteta u Beogradu 1996. godine…

General Ilija Đukinić, bivši komandant bivše Timočke divizijske oblasti je početkom 1898. godine ukazivao na to da je „stvorena jaka agitacija i propaganda za bugarsku i rumunsku nacionalnu stvar“, potkrepljujući to primerima vojnika izbeglih u Bugarsku. On je zato bugarsku propagandu smatrao opasnijom, jer su „Rumuni – prema njegovom mišljenju – bili element bez nacionalnog osećaja i samosvesti, a sam položaj seljaka u toj kraljevini više je pogodovao srpskoj nego rumunskoj agitaciji.”

xxx

Pukovnik Boža Janković, dobar poznavalac prilika na teritoriji Timočke divizijske oblasti, bio je u svojstvu novog komandanta, čiji izveštaj o problemu nacionalno mešovitog stanovništva nije bio ništa povoljniji. „Rumuni, odnosno njihovi regruti, bili su prema njegovom mišljenju ‘element vrlo žilav, slabo pristupačan kulturi, na niskom stupnju obrazovanja, bez ikakvih vrlina, viših ideala, svetlih tradicija, patriotizma – uopšte bez ikakvih dobrih duševnih osobina, već naklonjen krađi i bekstvu’… Zato je pukovnik Janković još marta 1898. godine, tokom prvog obilaska jedinica svoje oblasti, a u kontekstu gore navedenog mišljenja, naredio „da se među regrutima ne dozvoli upotreba rumunskog, već samo srpskog jezika“, a „malobrojnim, regrutima koji jezik ne znaju odmah je pridružen jedan ‘čist’ Srbin radi njegovog učenja“, dok je „starešinskom kadru skrenuta (…) pažnja da u ophođenju regrute ne nazivaju Rumunima ili Vlasima, već da ih tretiraju isključivo kao Srbe.“ Ipak, glavna mera bila je razmeštanje, jer su regruti iz „XIII (Krajinski) pukovskog okruga prebacivani (…) u XIV i V gardijski pešadijski puk“ pa je tako „broj rumunskih regruta po pukovima približno (…) izjednačavan.

O svemu tome Milić J. Milićević u vidu zaključka kaže: „Nacionalna propaganda, koju je vojska putem jezika i razmeštaja nesrpskih regruta u trupama preduzela, sigurno se nije mogla smatrati blagom. NJen domet, slično kao i u slučaju podoficirskih škola, izuzev u pogledu boljeg znanja jezika, takođe je bio ograničen“.

Posrbljavanje i asimilacija putem administracije: Biljana Sikimić u raspravi s naslovom Etnički stereotipi o Vlasima u Srbiji ukazuje na „Terenska istraživanja mlađih požarevačkih etnologa i istoričara iz 1994“ koja „bacaju drugačije svetlo na stereotip ‘povlašavanja’ i pokazuju ubrzani proces asimilacije Vlaha u dolini Mlave“, i citira tekst Đokićeve i Jacanovića u kojem piše: „Proces asimilacije je brže tekao u selima sa mešovitim stanovništvom na taj način što su se Vlasi posrbili. Svoj etnički identitet Vlasi su sačuvali u selima u kojima su samo oni naseljeni“, a u devetnaestoj napomeni svoga rada B. Sikimić iznosi podatke koji ilustrativno govore o posrbljavanju Rumuna (Vlaha) : „Stanovnici s. Brežana su srpskog i vlaškog porekla, meštani vlaškog porekla su potpuno posrbljeni, ali o njima svedoče mikrotoponimi: Vlaška mala, Pomana, Čentrevilj, Čorbolanska mala (D. Đokić, D. Jacanović, 1994: 171). Stanovnici s Petke čine Srbi, Cigani i Vlasi koji su se prilično asimilovali sa Srbima, up. mikrotoponim: Vlaška mala (D. Đokić, D. Jacanović 1994: 176).

xxx

U svom izlaganju o stereotipima u vezi s Vlasima istočne Srbije B. Sikimić kaže da je „Vrlo … ilustrativan i sledeći citat iz studije M. Vesića: ‘Vlasi predstavljaju mešavinu stanovništva sa vlaškim oralnim jezikom, koja je naseljavala komunikaciono nepovezane i ekonomski potpuno nerazvijene, a kulturno-prosvetno sasvim zaostale krajeve Severoistočne Srbije. Otuda nije došlo do formiranja sopstvenog književnog jezika, a ni prihvatanja rumunskog. Vlasi su se sami dobrovoljno opredelili za jezičnu asimilaciju u odnosu na srpski (pa i bugarski jezik), a time i za srpsku kulturu. Intenzivan komunikativni i ekonomski razvoj Severoistočne Srbije i njeno integrisanje u socijalno-ekonomske i obrazovno-kulturne procese Srbije, doprineli su postepenom uklapanju u srpsku naciju, bez obzira što zadržavaju vlaški oralni jezik (uglavnom starije generacije). Praksa dosadašnjih popisa stanovništva pokazuje da se Vlasi prilikom popisivanja češće deklarišu za vlaški maternji jezik, ali za srpsku narodnost, kada su u popisnici postavljena oba pitanja. Međutim, u popisu 1948. godine, kada je bilo postavljeno samo pitanje o narodnosti, oni su kao odgovor upisivali *vlaški*, jer su tim odgovorom želeli da istaknu svoj maternji jezik. U narednim popisima su u pogledu maternjeg jezika uglavnom zadržali isti odgovor, ali su se na pitanje o narodnost, subjektivno, po svom slobodnom opredeljenju izjašnjavali za srpsku narodnost’.

Xxx

U prilog osmišljenoj asimilaciji Rumuna (Vlaha) istočne Srbije koju su vodile državne vlasti Srbije u drugoj polovini XIX veka navešćemo tekst Jordana Pavlovića: „Zabranili su seljacima nošnje: bele zubune, gunj i čakšire, bele šubare, pa i crne, zvane brsanje. Žandarmerija je nosila makaze u džepovima, pa, kad vide Vlaha sa velikom šubarom, zaustave ga, skinu mu šubaru i ošišaju je, još ako je bela oni je povaljaju malo po kanalu. Ili, kad vide Vlaha sa belim čakširama i u belom zubunu i gunju, oni ga obore i povaljaju u kanalu pored pločnika, da mu zacrne odeću. to se najviše dešavalo u Zaječaru sa Crnorečanima. Plakali su Vlasi, škripali zubima, niko se nije našao da ih zaštiti. Jedino su znali za Adama Bogosavljevića iz Koprivnice, poslanika u Skupštini, koji je imao razumevanja za seljačke nevolje… Kad je 1880. godine umoren u zatvoru, ožalili su ga Vlasi iz cele Timočke krajine.“

Da se Vlasi osveste i pripitome…

…Ne bih rekao da Rumuni (Vlasi) nisu nikada tražili nastavu na maternjem, rumunskom jeziku, kao što kaže Tihomir Đorđević, već im to nikada nije omogućeno. Tolike škole nisu bile tu da bi se Rumuni (Vlasi) istočne Srbije izvukli iz zaostalosti i „da se u njih usadi obrazovanost“, već da se „Vlasi posrbe, osveste i pripitome“, i da se „Vlasi oduče od njihovog maternjeg jezika, kako kaže učitelj Nikola Stojanović u svom referatu…

Potvrdu mog mišljenja o posrbljavanju i asimilaciji putem školstva nalazim u spomenutom referatu koji je učitelj jasikovački Nikola Stojanović čitao na zboru „omoljskih učitelja“ 1882. godine: „Najveću prepreku da se u njih (Rumune/Vlahe/ – S. G.) usadi obrazovanost, čini im jezik – govor. Da se toj najvećoj preporuci stane na put, da se dakle Vlasi oduče od njihovog maternjeg jezika i da nauče srpskome zavedene su i po njihovim selima narodne škole. Time se hoće srbiziranje rumunizma.“ U navedenom tekstu je učitelj Stojanović bez ikakve zadrške rekao kako bi u interesu obrazovanja Vlaha bilo dobro da se „oduče od njihovog maternjeg jezika i da (se) nauče srpskome“ , a da bi se u tome uspelo, „zavedene su i po njihovim selima narodne škole“, čime se „hoće srbiziranje rumunizama“ …

(Iz odeljka Posrbljavanje i asimilacija putem školstva)