Priča o onima koji se nisu vratili kući…

Sem 29 pripadnika srpske vojske preminulih u samom Garderenu, navedena su i imena 21 vojnika umrlih u Najmegenu i 14 njih koje je smrt zadesila u Enshedeu.

Otkud srpsko vojničko groblje u Holandiji, koja je tokom Prvog svetskog rata bila neutralna zemlja?

O srpskim vojničkim grobljima u inostranstvu (solunski Zejtinlik ubedljivo najveće) poslednjih godina uveliko se pisalo: Jindrihovicama u Češkoj, ozloglašenom logoru Nađmeđer sada u Slovačkoj, kosturnicama od Vida, Krfa i Kajmakčalana u Grčkoj, do Severne Makedonije (Bitolj, Skočivir), Sofije… sve do Pariza i Severne Afrike (Tunis, Alžir, Maroko), ali niko nikada nije pomenuo humke srpskih vojnika u Holandiji.

Čak ni istraživači Ministarstva odbrane, koji su proteklih 10 godina prikupljali podatke o srpskim vojnim grobljima rasutim po svetu, nisu znali ništa o Srbima sahranjenim na tlu ove zemlje.

Zaista, otkud mrtvi srpski vojnici na toj teritoriji, zapitali su se sami Holanđani autori knjige „Srpski vojnici umrli u Holandiji 1917-1919“ Tatjana i Fabijan Vendrig i Džon M. Stinen.

U već pomenutom mestu Garderenu, odakle su autori, na protestantskom lokalnom groblju stoje tri spomenika posvećena srpskim vojnicima.

Bila im je zanimljiva likovna predstava srpskog vojnika u uniformi na jednom od njih i krenuli su da istražuju ko su ti ljudi bili, odakle i zbog čega su sahranjeni u njihovom gradiću.

Iz te početne znatiželje i podataka na spomenicima na srpskom jeziku iznedrilo se ozbiljno istraživanje koje je rezultiralo uz pomoć Muzeja rudničko-takovskog kraja prvo manjom, pa većom knjigom (u saizdavaštvu sa Udruženjem potomaka ratnika 1912-1920 iz Požarevca) i dokumentarnom izložbenom postavkom.

Preživeli logore ne i špansku groznicu

Holandija je u Prvom svetskom ratu bila neutralna država, a svi koji bi u nju izbegli bili bi po holandskom statusu neutralnosti zadržani na njenoj teritoriji do okončanja rata.

Postoje podaci za najmanje 165 srpskih vojnika koji su pobegli iz nemačkih logora za interniranje ratnih zarobljenika ili su bili angažovani kao radna snaga na poljoprivrednim imanjima (kojima je bilo lakše da pobegnu preko granice).

Posle rata, preko 4.000 srpskih vojnika iz nemačkog zarobljeništva je zbog blizine i lakšeg povratka u domovinu prebačeno u Holandiju, čekajući povratak preko luke u Roterdamu.

Početkom 1919. zadesio ih je usud da se pojavila epidemija španske groznice (španski grip).

Navodeći u knjizi 91 ime i prezime sahranjenih srpskih vojnika na tlu Holandije autori su uspeli da pronađu, ne samo zvanične smrtovnice već i da rekonstruišu njihove ljudske i zarobljeničke priče.

Broj preminulih pripadnika srpske vojske, predstavljen u knjizi, na ovom tlu nije konačan i holandska autorska trojka nastavlja istraživanja.

Preminuli srpski vojnici u Holandiji tokom rata i neposredno posle njega sahranjivani su na više različitih lokaliteta: najviše u Garderenu, potom Niv Berti, Enshedeu, Roterdamu, Niv Bojenu, Najmengenu, Dordehtu, Niv Milingenu, Tventeu, Vlisingenu…

Ne mali broj zarobljenih srpskih vojnika koji su izbegli u Holandiju ili po okončanju rata čekali prevoz u otadžbinu i preminuli u njoj bio je iz Šumadije i sa prostora Kragujevačkog okruga.

U knjizi su navedena imena i zarobljeničke priče i sudbine četvorice njih sa teritorije današnje kragujevačke opštine: Kragujevčanina Đorđa Vukosavljevića, Milentija Vukadinovića iz Pčelica (po holandskoj smrtovnici nije moguće danas odrediti da li iz Malih ili Velikih), Branka Radovića iz Lužnica i Vladimira Jovanović iz Gornjih Jarušica.

Zahvaljujući Zorici Jelači iz Kragujevca, praunuci Đorđa Vukosavljevića, koja čuva potresna pradedina pisma supruzi Lepi iz zarobljeništva, autori su dokumentovali kako su tretirani srpski vojnici u nemačkim radnim logorima.

– Draga Lepa, ako ne dobiješ skoro moja pisma, znaj da nisam više živ. Ja volijem i umreti sada nego docnije slep ići po svetu. Ćorav čovek ne radi u rudniku. Ako se izbavim odavde javiću ti. Samo mi je žao što još nisam dobio sliku dečiju i tvoju, da bih mogao videti i Ružicu.

– Draga Lepa, evo ti šaljem dvadeset i pet maraka. Kupi deci što oćedu, neka znadu da im je od oca a naročito Ružica koja me još ne zna kao i ja nju – stoji u jednom od pisama ovog Kragujevčanina koja njegova praunuka Zorica čuva sa velikim pijetetom.

Prema holandskoj umrlici ovaj podoficir 3. čete 1. bataljona 12. pešadijskog puka umro je 22. januara 1919. godine i sahranjen u Garderenu.

U knjizi su navedene rekonstruisane sudbine i poslednji dani: braće Sretena i Dragomira Rajačića, trgovaca iz Gornjeg Milanovca, Miloša Gavrovića, mladića iz sela Miločaj kod Kraljeva, Dragutina Milutinovića iz okoline Obrenovca, Radosava Jovičića iz Velikog Borika kod Beograda, Mihajla Avramovića iz Carevca kod Požarevca, Stanka Lazarevića i Stevana Vasića iz Brdarice kod mačvanske Koceljeve, Milovana Milojevića iz Azanje, Miloša Jeremića iz beogradskog Resnika… i tako 91 životna priča srpskih vojnika okončana na tlu Holandije.

I posle smrti pod nemačkom čizmom

Istražujući o sudbini preminulih autori knjige „Srpski vojnici umrli u Holandiji 1917-1919“ otkrili su da njihovi ostaci ne počivaju više na groblju u Garederenu ispod spomenika koji prikazuje stilizovanog srpskog ratnika iz Velikog rata.

Spomenik je 1919. godine postavilo Poslanstvo Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca u Garderenu ali su kasnije posmrtni ostaci preminulih ekshumirani i premešteni.

Po prvobitnoj zamisli jugoslovenskih kraljevskih vlasti, njihovo konačno počivalište je trebalo da bude srpsko vojno polje časti u Tiju, na jugu Pariza, ali je ipak odlučeno da u maju 1938. godine budu premešteni u mauzolej u Jindrihovicama (tadašnja Čehoslovačka) gde su već bila sahranjena tela 7.381 vojnika iz Srbije i 189 Rusa.

Ironijom sudbine, prilikom transporta njihovih ekshumiranih tela preko teritorije Nemačke imali su sve vojne počasti tamošnje armije.

Štampa je izveštavala kako „Treći rajh nije štedeo nikakve dodatne troškove, demonstrirajući u tom vojnom danu svoju moć“.

Čehoslovačka je već tada, zbog povećane napetosti sa Hitlerovom Nemačkom, bila delimično mobilisana i Treći rajh će uskoro ponovo „demonstrirati svoju vojnu moć“ samo nekoliko meseci kasnije anektirajući ovaj deo današnje Češke.

Tela srpskih vojnika ponovo su se našla pod okupacijom iste one armije iz čijih su logora pokušavali spas da pronađu u Holandiji i nikada se nisu više vratili kući svojim porodicama.

Sudbina prema njima nije imala milosti ni posle smrti.

Iako više tamo ne počivaju na Reformatorskom groblju Kratshof u Garderenu predstavnici srpske zajednice u Holandiji vrše komemoraciju svim Srbima preminulim na tlu ove zemlje u Prvom svetskom ratu svake prve subote u oktobru.

Istraživanje i knjiga holandskih autora rezultirali su i izložbom o srpskim vojnicima umrlim u Holandiji čiji su autori Ana Jelić iz Muzeja rudničko-takovskog kraja u Gornjem Milanovcu i Nenad Karamijalković iz Zavoda za zaštitu spomenika Kulture u Kragujevcu.

Postavka je već izlagana u ova dva grada a sastoji se iz tri segmenta: prvi deo – opšta priča i učešće Srbije u Prvom svetskom ratu, drugi o logorima za srpke zarobljenike i načinu kako su stizali iz Nemačke u Holandiju i treći koji je lična priča preminulih ratnika.

Po jednom od autora izložbe, Karamijalkoviću ovo je „mali ali ne i beznačajan doprinos da se utvrdi broj poginulih Srba u Prvom svetskom ratu“ kao i da se tim žrtvama „da ime i prezime“.

Nastaviće sa promocijom knjige (naredne godine izaćiće i holandsko izdanje) i prikazivanjem izložbe širom Srbije, kao i pronalaženjem potomaka onih koji se iz Holandije nikada nisu vratili kući.