Projektovanje nacionalnih identiteta u davnu prošlost

Većina onih koji proučavaju nacionalizam neće osporavati ovaj opšti opis procesa nacionalnog buđenja i politizacije. Međutim, ono što izaziva žestoku raspravu je pitanje da li „probuđeni“ intelektualci samo potvrđuju da postoji potlačeni narod, ili ovi intelektualci izmišljaju narod koji proučavaju. Hrvatski istoričar Ivo Banjac, na primer, razlikuje se od većine drugih tvrdnjom da „ideologija, da bi se prihvatila, mora da proističe iz stvarnosti. Nacionalizam može da pokuša da se obračuna sa uslovima potčinjenosti svoje grupe, ali ne može veštački da stvori te uslove“. Do izvesnog stepena sigurno je u pravu: ako pojedinci nisu izloženi ugnjetavanju i diskriminaciji, obećanja da će se takvo stanje popraviti verovatno ne bi mogla da imaju nekog efekta. Međutim, ako je shvatimo na drugačiji način, ovakva formulacija potencijalno je opasna: ona implicira da grupe – potencijalne nacije kao takve – postoje čak i pre nego što ih intelektualci prepoznaju, da se uslovi potčinjavanja odnose na datu grupu, i da je nacionalizam pravi lek za ovakva stanja. Drugim rečima, dok nacionalizam možda ne stvara uslove, on sigurno može da stvori i proizvede samu naciju. U 19. veku, pod uticajem revolucija i romantizma, i sa očigledno neuspešnim starim aristokratskim poretkom na političkoj sceni, intelektualci i političari stvorili su nove nacije, nacije koje su potom projektovali u daleku prošlost, na početak srednjeg veka.
Intelektualni kontekst u kojem je nastao savremeni nacionalizam bila je fascinacija evropske naučne elite starim svetom, posebno u Francuskoj i Nemačkoj. Upravo je fascinacija klasičnom kulturom i civilizacijom – posebno negovana u Holandiji, a zatim i u Francuskoj i na nemačkim univerzitetima kao što je Göttingen – postavila scenu za radikalni obrt u doživljavanju predstave o sebi i svom identitetu, brišući vekove vrlo različitih društvenih identiteta.
Sredinom srednjeg veka i na početku renesanse, „nacija“ je – zajedno sa verom, rodom, vlastelinskom vlašću i društvenim slojem – obezbeđivala jedan u nizu uobičajenih načina na koji su se politički aktivne elite identifikovale i organizovale u zajedničkom delovanju. Međutim, osećanje pripadnosti jednoj naciji nije bilo najvažniji element ovih saveza, niti je zajednički nacionalni identitet ujedinjavao one gore i one dole, gospodara i seljaka, u osećanju da sačinjavaju jedinstvenu interesnu zajednicu. Intelektualci i društvene elite bili su čak i manje skloni da traže korene sopstvene identifikacije projektovanjem svojih nacionalnih identiteta u davnu prošlost iz perioda seoba. U onom stepenu u kojem su u dalekoj prošlosti tragali za postojanjem zajedničkog interesa, oni su se radije svesno identifikovali sa rimskim društvom i kulturom.
Postepeno su, međutim, od renesense naovamo, evropski intelektualci u Francuskoj, Nemačkoj i istočnoj Evropi počeli da se identifikuju sa žrtvama rimske imperijalističke ekspanzije, Galima, Germanima ili Slovenima. Ova transformacija identiteta odvijala se u političkom kontekstu koji je određivao pravac u kome će one krenuti. U renesansnoj Francuskoj, koja je imala izuzetno dug kontinuitet svoje monarhije, realno postojanje države nikada nije došlo u pitanje, ali ono što jeste, bilo je postojanje jednog jedinog francuskog naroda. U Nemačkoj, od devetog veka pa nadalje, pisci su, s vremena na vreme, govorili o nemačkom narodu ali, s obzirom na to da nije postojala jedinstvena germanska država, identifikacija germanske kulturne tradicije nije nužno zahtevala i odgovarajuću političku tradiciju. U drugim područjima, kao što je Poljska, „nacionalna“ svest smatrala se isključivim pravom aristokratije koja je osećala malu solidarnost, ako je uopšte i osećala, sa seljacima koji su obrađivali njena imanja.
Francuske teze koje se odnose na identitet Francuza, razvile su se u kontekstu kraljevskog apsolutizma i aristokratske ili narodne opozicije. Rasprava o vladarskom pravu odvijala se između samog kralja i plemstva ili prvog staleža. I kralj i plemstvo zasnivali su svoja prava na tvrdnji da je od vremena Julija Cezara građanstvo ili treći stalež rase robova – to jest, potomci pobeđenih Gala koji su izgubili svoju slobodu – ponižena populacija koja nije imala prava na političko samoopredeljenje. Ovakva karakterizacija zasnivala se na još starijoj tradiciji koja se razvila u srednjem veku, a koja je ropstvo opravdavala nizom intelektualnih konstrukcija kojima su se seljaci svodili na nasleđeni i gotovo nehumani status. Aristokratija, za razliku od njih, nije bila galskog porekla. Oni su, naprotiv, bili potomci Franaka, to jest „slobodnih“ ratnika koji su stigli do Galije, pobedili, i iz nje proterali rimske gospodare i utemeljili svoju vlast. Ovakve tvrdnje zasnivale su se na zamisli rimskog istoričara Kornelija Tacita iz prvog veka, koji je slavio i uzdizao slobodne Germane, upoređujući ih sa Rimljanima svog vremena. Ovakve tvrdnje takođe su zahtevale podrobno čitanje radova Grigorija Turskog i drugih ranih srednjovekovnih izvora, kako bi se naglasio slobodan germanski identitet francuske nacije, nation française.
Nastavlja se