Pronađene tri zidane grobnice

Istražuje se u kontinuitetu, a pre desetak dana počelo je arheološko istraživanje trema ispred glavnog hrama, crkve posvećene svetom Nikoli. Pre 36 godina istražen je naos i oltar ove crkve, dok priprata i hram dosada nisu istraživani.

Manastir Sv. Nikola u Banji kod Priboja je spomenik kulture od izuzetnog značaja ali i živi manastir tako da su radovi na istraživanju složeni i skopčani sa potrebom neometanja redovnog funkcionisanja života sestrinstva manastira. Rukovodilac istraživanja arheolog Marina Bunardžićiz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd ističe da su prvo podigli kamene monolite, koji su u većini slučajeva nadgrobne srednjovekovne ploče. Monoliti su bili trem hrama i oni su postavljeni tokom obnove 1856 i 1902. godine u celom hramu. U zapisima se navodi da tada nije bilo sredstava da se stavi drugi kameni pod pa su pokupljeni svi nadgrobnici, što je veoma česta pojava u našim srednjovekovnim crkvama. Osim što kameni pod imitira mermer, na ovaj način su nadgrobnici i sačuvani. U istraživanjima sedamdesetih godina u naosu crkve bila je velika količina kamenih nadgrobnih ploča porodica Vojinovići Altomanović. To je naša najmoćnija srednjovekovna porodica u doba pre raspada države i bili su u 14. veku ktitori Banje. Postoje samo pretpostavke koje su od banjskih hramova mogli podići ili obnoviti, ali je činjenica da za razliku od drugih srednjovekovnih porodica koje tokom 14 i 15. veka podižu svoje zadužbine i svoje grobne crkve Vojinovići i Altomanovići to ne čine. Svo vreme obnavljaju manastir Banju. U popločanju trema nema natpisa, ali ima velikih kamenih monolita, što i nije čudo jer se zna da se u tremu sahranjuju značajne osobe, da se u tremu sahranjuju episkopi.

Marina Bunardžićkaže da su istraživanja veoma složena i da će nakon podizanja monolita i fotografisanja, iscrtavanja i dokumentovanja, monoliti biti vraćeni na isto mesto. „Nakon ovog prvog dela krenuli smo sa iskopavanjima. Na severnom i južnom delu trema pronašli smo kanale kakvi postoje i u velikoj crkvi i ostatke greda. Pretpostavlja se uglavnom sa sigurnošću, da su to drveni roštilji koji su bili napravljeni prilikom crtanja crkve, da bi se utemeljila na najbolji mogući način. Oni se i ovde na najbolji mogući način vide između severnog i krajnjeg južnog zida trema i zapadnog zida crkve. Kada smo podigli kamene nadgrobnike, videlo se da su ispod njih sačuvane ploče starijeg poda, koje su pravljene od kratovskog kamena. Mnogi manastiri u kratovskoj dolini i Polimlju imaju takav pod. To su vrle lepe smeđe četvrtaste ploče i ovde se sačuvalo samo nekoliko komada. Ispod njih su većgrobovi. Pronašli smo tri zidane grobnice, u kojim se nalazi po 6- 7 ili tri odrasle osobe. To je takozvano ponovljeno sahranjivanje, gde se u jednom grobu u sledećoj generaciji sahranjuje još osoba. Radi se, u to smo sigurni, o grobnicama za episkope, jer se episkopi uvek sahranjuju ispred ulaza u glavni hram tako da je to i ovde slučaj“, objašnjava Bunardžić.

Ona ističe da pored grobova episkopa postoje grobovi monaha i dečji grobovi što je sasvim normalno jer se u srednjem veku većina stanovništva sahranjivala što bliže crkvi. Osim grobova pronađeni su i stariji temelji stubova. Trem crkve Sv. Nikole drže četiri moćna debela monolitna stupca, a pronađene su i starije temeljne stope, što odgovara pretpostavci da trem nije iz jedne faze, odnosno da je podignut jednom, pa obnovljen. Da li je trem podignut u punom srednjem veku, a obnovljen kasnije kao što se pretpostavljalo pokazaće dalji tok istraživanja .

– Nema puno pokretnog arheološkog nalaza, što i nije čudo jer se radi o hrišćanskim grobovima, a tu prosto vera ne nalaže da se pokojnici kite. Jedino od pokretnih nalaza imamo uglavnom fragmente fresaka starijeg živopisa, podni živopis najverovatnije iz 14. veka, veću količinu komada opeka, nekoliko novčića, jedan srebrni prsten sa uvijenom žicom, veoma delikatnog rada i to je jedini nalaz malo atraktivniji kao i nekoliko ulomaka čaša od veoma lepog stakla. Pronađeno je i desetak komada livenog bakra što i nije neobično kada su u pitanju hramovi, zaključuje arheolog Marina Bunardžić.

Istraživanja će trajati do kraja oktobra i još uvek je rano govoriti o mogućim rezultatima. Iz zapisa se zna da su glavni hram obnovili kralj Stefan Dečanski ili Stefan Uroš treći sa mladim kraljem Dušanom, u prvoj polovini 14. veka. Iskopavanja ostalih hramova, naosa crkve Sv. Nikole, kapele Uspenja Bogorodice i ostataka crkve Sv. Ilije nisu dala odgovor na pitanje iz kog vremena bi bio prvobitni hram. Za sada se sa sigurnošću može reći da je i prvobitni hram bio na mestu verlike crkve Sv. Nikole, a ne kako se nekada mislilo na mestu ostataka crkve Sv. Ilije. I dalje, međutim, ostaje pitanje kada je podignut. Da li će ova istraživanja trema dati odgovor još se ne zna, ali je to naučni interes ovih istraživanja. Ukoliko se i nakon ovih istraživanja ne dobije odgovor biće istraživane priprate, značajne za nastanak manastira.

Prvo pominjanje Banje 1154.

Prvi pomen manastira Banje datira iz 1154. godine, kada je arapski geograf Idrizi pravio kartu sveta za Rodžera Trećeg, normanskog gospodara koji je u to vreme držao i ove delove Balkana. Idrizi je u kartu ucrtao i grad Banju na reci Lim. Sledeći pomen Banje je u Studeničkom tipiku. Sveti Sava 1220. godine proglašava Banju za jednu od deset episkopija.