Provincija na prostoru Balkana u kojoj su se rađali carevi: Gornja Mezija (Prvi deo)

U dramatičnim promenama koje su pogodile Rimsku imperiju, ti ljudi su igrali ključnu ulogu i odredili, ne samo budućnost Rimskog carstva nego i sudbinu hrišćanstva i kasnije čitave Evrope.

Car Konstantin Veliki bio je tek jedan od dvadesetak rimskih careva rođenih na našim prostorima, poput Galerija, Proba, Konstancija, Maksimijana, Aurelijana, Licinija, Gracijana, Konstansa, Jovijana i drugih.

Provincija u kojoj su se carevi rađali: Gornja Mezija

Klaudije Gotski, kao i mnogi njegovi carski naslednici bio je rođen u Meziji, u današnjoj zemlji Srbiji. Uključivanje teritorije Srbije u rimsku državu teklo je postepeno.

Najpre je oblast na donjoj Savi i zapadna Srbija uključena u provinciju Ilirik.

U većem delu istorije Rimskog carstva, prostor Balkanskog poluostrva se nazivao Ilirikom, i obuhvatao je oblasti od Jadrana do Rodopa i od Ahaje do srednjeg Dunava, odnosno provincije: Norik, Panonija, Mezija, Makedonija, Dakija, Tesalija, Ahaja, Epir.

U vreme cara Tiberija, Mezija je formalno bila pod upravom namesnika (senatskog legata) provincije Makedonije sa Ahajom. Granica Mezije je na zapadu bila reka Drinus (Drina), na severu Danubius (Dunav), na istoku Pontus Euxinus (Crno More), a na jugu venac planina oko Hema.

Mezija se dakle nalazila na prostorima današnje Srbije, južno od Dunava i Save, kao i Bugarske.

Rimski put u rudarskoj provinciji

Car Domicijan je ovu provinciju podelio na dva dela: Gornja Mezija (Moesia Superior se otprilike nalazila na prostoru današnje Srbije), a Donja Mezija (ili Ripa Dacia) je išla uz Dunav do Crnog mora.

Svaka od ove dve oblasti je bila pod upravom carskog legata i prokuratora. Kao granična provincija sa velikim strateškim značajem, Mezija je imala sistem graničnih utvrđenja uz Dunav.

Gornja Mezija je bila vrlo važna i za održavanje veza između Panonije i Ilirije, na zapadu, i jugoistočnih provincija (čuveni Rimski put od Singidunuma ka Vizantu).

Mezija se posebno razvila pod dinastijom Antonina (II vek), zahvaljujući zaštiti koju su joj pružale četiri rimske legije i njihove pomoćne jedinice (auxiliae) čiji su vojnici regrutovani mežu lokalnim stanovništvom.

Osim strateškog značaja, Rimljani su ekonomski eksploatisali Meziju, koja je bila bogata rudnim bogatstvima (zlato, bakar i dr). Zabeleženo je da je Plaucije Silvan Elianus bio prvi guverner Mezije koji je odatle isporučio pšenicu za Rim.

Ova oblast, ispresecana planinama, visoravnima, plodnim dolinama, plovnim rekama i bogatima gradovima, sa umerenom klimom, sadržala je sve uslove za razvoj privrede i kulture.

U predrimsko doba, stanovništvo srednjeg Balkan živelo je u selima. Pravih gradskih naselja severno od Makedonije nije bilo. Gradovi su se uglavnom razvijali oko garnizona rimskih legija. Prva rimska naselja su se nazivala canabae (naselja uz vojne logore) i oppidum ili pagus (naselja starosedilaca).

Rimljani su običavali da svoje nove gradove grade po strogim urbanističkim principima. Nakon što bi bilo izabrano pogodno zemljište, sveštenici bi obeležavali svete granice naselja – pomerium.

Kao i vojni garnizoni, gradovi su imali oblik pravilnog kvadrata ili pravouganika, kog su presecale ravne ulice, koje bi se račvale pod pravim uglom.

Već na početku gradnje, bila bi određena i mesta za gradski forum i javne zgrade, poput amfiteatra, kupatila, skladišta i slično.

Paralelno sa izgradnjom kuća, čija visina je takođe bila strogo utvrđena, gradio bi se i vodovod (akvadukt) koji bi u grad dovodio čistu tekuću vodu sa najbližih izvora.

Najzad, gradnju je pratila i izgradnja popločanog druma, kao i luke (ako bi se grad razvijao uz reku ili more) kako bi mesto bilo najbrže i najlakše povezano sa drugim delovima Carstva.

U periodu II – III veka na Dunavu su se razvijala rimska naselja, kao što su bili Singidunum (Beograd), Viminacijum (Kostolac), Margum, Bononia (Vidin), Ratiaria, a južnije Naisus (Niš) i Ulpiana.

Naseljima Singidunum, Margum, Viminacijum i Ratiatia status rimskih gradova je dodeljen u periodu od cara Trajana do Marka Aurelija (I-II vek). U III veku, Singidunum i Viminacijum su stekli status kolonije, dok je Margum bio municipium.

Na čelu gradskih zajednica je stajao kolegij duovira ili kvatuorvira, gradsko veće (dekurioni). U gradovima su postojali i kvinkvenali (vrsta cenzora), kvestori i edili. Gradski upravnici su uglavnom birani među vojnim veteranima.

Gradove Gornje Mezije su prvo naseljavali vojni veterani i trgovci, koji su dolazili iz raznih provincija (Italija, Mala Azija i dr), kao i domorodačko stanovništvo koje su postepeno integrisalo u rimski način života.

Među trgovcima, bio je visok procenat stranaca (iz zapadnih ili istočnih provincija Carstva). Među građanima gradova na gornjomezijskom delu Dunava, keltska i druga domorodačka imena se u prvo vreme retko pojavljuju.

Međutim, već u II i III veku većina stanovnika gradova na Dunavu su lokalnog porekla.

U II veku počinje regrutovanje vojnika za rimsku vojsku od stanovnika oko vojnih logora, što je i dovelo do nastanka čuvenih ilirskih legija. Istovremeno se širi romanizacija, pa mnogi starosedioci stiču rimsko građansko pravo.

Carsko gentilno ime koje se najčešće sreće na natpisima na Dunavu je Aurelius, što ukazuje na činjenicu da je većina stanovnika stekla status rimskih građana tek u vreme Karakalinog edikta (212. godine).

Za rimsku državu veliki ekonomski značaj imali su rudnici na teritoriji današnje Srbije. Mnogobrojni su tragovi rimskog rudarstva u Gornjoj Meziji i Dalmaciji: natpisi rudničkih prokuratora i kolona, rudnički novac, žigovi, galerije i dr.

Značaj Mezije se naglašava u belešci jednog rimskog pravnika koji kaže daje ova provincija smatrana za rudarsku, kao što je Afrika smatrana zemljom žita.

Manu ad ferum (Mačonosac): Aurelijan (270-275)

U vreme Dioklecijana, jedan deo Gornje Mezije je postao provincija Dardania, sa glavnim gradom Naisom. Sredinom V veka, sa invazijom Huna, razorena je većina rimskih gradova Mezije koji su se postojano razvijali od II veka.

Gradsko uređenje postepeno prestaje da služi kao osnova rimske (vizantijske) uprave.

U Justinijanovo doba (VI vek) ranija naselja na Dunavu i u Meziji su spojena sa tvrđavama i opasana zidovima.

Međutim, krajem VI veka dolaze nove invazije Avara (i Slovena), kojima se postepeno preuzimaju i razaraju i poslednji ostaci nekadašnje rimske urbanosti. Ali u nastavku naše priče vraćamo se u III vek – vek opadanja i obnove Carstva.

Do konačnog kraja, još mnogo vode će proći Dunavom i Savom; još mnogo godina odjekivaće koraci rimskih legionara o uglačani kamen vojnog druma; još stolećima će se podizati senka rimskog orla iznad rimskih garnizonima po limesu i vijugati dim iznad brojnih kolonija i municipija Balkana.

I još mnogi sinovi Dunava i Save će, ogrnuti purpurnim imperatorskim plaštom, pokazati znak legijama da uz zaglušujući ratnički uzvik krenu u boj, da bi vrhovima svojih mačeva ispisali nove stranice slavne istorije.

Jedan od takvih, jedan od najvećih među njima, zvao se Aurelijan. Odlika je velikog čoveka da ljudske nevolje i strahove prevlada…

I onoga ko je dugo bio srećan čeka njegov deo nesreće (Seneka: O proviđenju. Luciliju).

Njegovo ime je podsećalo na latinsku reč za zlato (aureum), a povest o njegovom životu puna je legendi.

Otac mu je bio skromnog porekla, možda iz Sirmijuma, kako to navodi Historia augusta ili, što je verovatnije, iz Donje Mezije, na Dunavu. Pričalo se da mu je majka bila sveštenica boga nepobedivog Sunca – kult koji je on sam, kao car podržavao.

Posedovala je dar predviđanja, pa je i svom sinu prorekla visoku karijeru – do te mere, da mu je već platno za povijanje napravila od purpurnog plašta koji je neki car poklonio hramu.

Dok je bio beba, jedna zmija se omotala oko njegove kolevke – znak božanskog proviđenja. U istom stilu, jedan orao ga je izneo iz kolevke i, ne povredivši ga, spustio ga na sveto mesto nekog hrama.

Naravno sve prethodne legende su deo uobičajenog arsenala imaginarnih priča koje prate karijeru i kasnije povesti o svakom caru, čak i o onim najneznatnijim.

Ono što predstavlja istorijsku činjenicu je da je Lucije Domicije Aurelijan rođen verovatno negde oko 214. godine i da je kao dux equitum (tj. vođa konjice) učestvovao u zaveri protiv cara Galijena (268. godine).

Ovo mu je verovatno omogućilo napredovanje pod novim carom, Klaudijem II Gotskim, koji ga postavlja za vrhovnog komandanta sve rimske konjice. Aurelijan je prisutan u Sirmijumu istog onoga dana kada car Klaudije umire od kuge.

Odmah nakon toga, u Sirmijumu, ilirske legije 270. godine proglašavaju ga za novog cara. Nije stoga čudo da će, na svom novcu, Aurelijan kasnije slaviti genija i vrline svoje rodne Ilirije (genius Illiryci, virtus Illiryci).

No malo je bilo, tog hladnog septembra 270. godine, među grubim, bradatim, sirovim ilirskim legionarima, onih koji su bili svesni da, uzvikujući ime novoga imperatora, ne proglašavaju samo jednog u dugom i monotonom nizu kratkotrajnih, brzo zaboravljenih vladara.

Ovaj put biće drugačije. U čvrstom, četvrtastom, kao od brega odvajanom vojniku, energično stisnutih vilica i odlučnog pogleda, prozvanim Mačonosac, rimski svet će upoznati cara novoga kova: jednog iz plejade careva koji će uskoro zaista obnoviti carstvo i jedinstvo rimskog sveta – restitutor orbis – kako na reči, tako i na delu.

Aurelijan je, naime, bez sumnje bio jedan od najvećih rimskih careva Poznoga carstva. Iako je vladao nepunih pet godina, za kratko vreme je postigao sjajne rezultate u obnovi Imperije, vodeći u svakoj godini svoje kratkotrajne vlasti bar po jedan rat iz koga bi izlazio kao pobednik.

Prva godina Aurelijanove vlasti nije obećavala ništa dobro. Rešivši se rivala, Klaudijeva mlađeg brata Kvintilija (vladao samo tri meseca), Aurelijan se suočava sa ustankom u samom glavnom gradu – Rimu – u kome nezadovoljni radnici iz carskih kovnica novca podižu ustanak i proklamuju svog carskog kandidata.

Tek što je ustanak u krvi ugušen, na Italiju se obrušava još jedna od germanskih invazija. U više bitaka u Italiji i na Dunavu i nakon nekoliko neuspeha ili delimičnih uspeha, Aurelijan krajnjim naporom ipak uspeva da razbije invazije Vandala, Jutuga i Sarmata.

Iako varvari neće u narednih stotinu i više godina upadati u Italiju (sve do upada Alarikovih Gota 401. godine) car Aurelijan to nije mogao unapred znati. Ono što je shvatao, bilo je da je sigurnost glavnog grada Carstva ugrožena.

Stoga on naređuje poduhvat zbog kojeg se njegovo ime i danas često pominje u modernim turističkim vodičima Rima: on gradi nove, masivne zidine kojima opasava ceo Rim i čiji delovi su i do danas opstali (Auralijanove zidine).

Utvrdivši svoju vlast u samom centru Carstva, imperator iz Ilirije kreće u obnovu njegovog jedinstva. Tih godina Rimsko carstvo više nije jedinstveno, nego se razdvojilo na nekoliko politički potpuno nepovezanih teritorija.

Pored legitimnog cara u Rimu, na zapadu već više od decenije opstaje potpuno nezavisno Zapadno ili Galsko carstvo. Na istoku se kraljevstvo Palmire (grad – raskrsnica puteva u Siriji) pod upravom lepe kraljice Zenobije proširilo na prostore od Male Azije do samoga Egipta – žitnice, trbuha samoga Rima.

Ali prvi korak koji čini Aurelijan u obnovi jedinstva Carstva nije osvajački i agresivan, nego defanzivan, odnosno prvenstveno odbrambeni. Aurelijan donosi 272. godine do tada nečuvenu odluku: naređuje da se jedan deo osvojenih teritorija potpuno napusti i da se rimske legije, kao i svo latinizovano stanovništvo povuku na nove, sigurnije i utvrđenije granice! Radi se o napuštanju Dakije, prekodunavske provincije (prostor današnje Rumunije) koju je uz najveće napore još u II veku osvojio car Trajan.

Ovaj čin ima veoma veliki značaj za dalji ekonomski i demografski razvoj Ilirika, kao strateški centralne oblasti Carstva, koja usmerava dalji tok istorije države.

Car koji je sadio vinograde: Marko Aurelije Prob (276-282)

Uopšte, ako svetom upravlja neko božanstvo, onda je sve dobro; a ako njime vlada slučaj, onda tvoj život ipak ne treba da bude samo igra slučaja i ništa više (Marko Aurelije: Razmišljanja samome sebi).

Još jedan Marko Aurelije, nazvan Prob, postaje car 276. godine voljom istočnih legija. Ali kakva razlika između ovog sirovog legionara, potomka panonskog zemljoradnika, rođenog u Sirmijumu 232. godine od osetljivog i rafiniranog Marka Aurelija – filozofa, koji je umro u Sirmijumu pola veka pre Probovog rođenja!

Njihova međusobna veza u imenu, nastala je iz rimskog običaja da se ime menja u momentu kada se menja nečiji građanskih status. Na primer, prilikom usvojenja (što je bila česta pojava u Latina), posinak nije menjao samo porodično, nego i lično ime, a često i nadimak.

Tako se car-filozof, na rođenju zvao Marko Anije Verus, a tek nakon posinjenja, postao je Marko Aurelije.

Međutim, za veliki broj Aurelija u Rimskom carstvu zaslužan je sin Septimija Severa – imperator Karakala, u čije su vreme (212. godine) svi stanovnici Rimskog carstva izjednačeni u pravnom statusu i dobili status rimskih građana (do tada su puni status Rimljana imali samo stanovnici Italije i rimskih kolonija).

Prema običaju, svi ti novi građani su dobili i nova imena po Karakalinom zvaničnom imenu – Marko Aurelije Antonin. Drugim rečima, najverovatnije je da je Probov deda ili otac u to vreme dobio rimsko građanstvo.

Prob je prvi rimski car za koga svi izvori izričito navode da je rođen u samom gradu Sirmijumu.

Otac mu se zvao Maksimus ili Dalmacije i bio je, ili vrtlar, ili vojnik. Kao i Aurelijan, Prob se odlikovao u vojsci i napredovao do visokog komandnog položaja.

U doba Aurelijana, bio je zadužen za odbranu granice prema Germanima, a pod sledećim carem – Tacitom (takođe podunavskog porekla), prebačen je u Siriju i Egipat.

Nije sasvim poznato da li je za iznenadni Tacitov kraj 276. godine zaslužan mač ubice ili brza bolest. Tacitov brat Florijan se proglasio za cara bez šire podrške vojske ili senata, tako da Probu, popularnom vojskovođi, nije bilo teško da porazi svog protivnika.

Osim kao nastavljač Aurelijanovog dela, Prob je u istoriji posebno zapamćen i kao car koji je veliku pažnju posvećivao uređenju zemljišta i koji je naročito uticao na širenje sadnje vinove loze po Evropi – od Galije do Panonije.

Tako je zabeleženo da je Prob prvi čovek koji je doneo vinovu lozu i u krajeve oko svog rodnog Sirmijuma – verovatno na Frušku goru.

I u graditeljskim poduhvatima, Prob je sledio stope svog slavnog prethodnika Aurelijana. Nastavlja i kompletira Aurelijanove zidine oko Rima. Ali kratak je predah koji rimski car toga doba sme sebi da priušti.

Prob kreće ponovo u rat na Persiju. Vojska se 282. godine skuplja u Panoniji – u Sirmijumu, mestu carevog rođenja i mestu u kome će mu uskoro doći kraj.

Navodno, nakon što je car naredio da vojnici naporno rade na isušivanju močvara oko Sirmijuma, došlo je do pobune u kojoj je Prob bio ubijen.

Mnogo je, međutim verovatnije, da je do ubistva došlo kao posledica nove pobune legija na zapadu (u Noriku) koje su za cara proglasile svog komandanta Karusa.

Nekoliko godina kasnije, Probova smrt će biti osvećena na pravi način. Učinio je to njegov zemljak iz Ilirika i njegov mlađi saborac – Diokles, kasnije prozvan Dioklecijan.