Roman o relativnosti moralnih vrednosti

Pored nezaobilazne pretencioznosti, koja retko izostane – u procesu proizvodnje teksta, iznimno važnom radnjom smatram proces brisanja, koji tekstu omogućava da prodiše a čitaoca oslobađa tereta savladavanja baš svake banalnosti koja piscu padne na pamet. P

isati knjige koje svojom dužinom konkurišu Uliksu, osim u slučajevima kad za to zaista postoji valjan razlog, smatram pomanjkanjem dobrog književnog vaspitanja (opet uz podrazumevajuće, doduše retke, časne izuzetke).

Otuda je roman Glad (Akademska knjiga, Novi Sad 2020, s holandskog preveo Srđan Nikolić) Džamala Uarijašija (Amsterdam, 1978), priznajem, već svojim gabaritima (sa svojih cca 580 stranica) kod mene u startu p(r)obudio ne malo podozrenje – no, i pored činjenice da je knjiga realno trebala biti nešto kraća, nakon čitanja utisak je da se ovaj put radi o knjizi koja je svakako potrebna.

Uzevši za predložak životnu sudbinu slavnog američkog lekara, naučnika i medicinskog istraživača slovačkog porekla, Danijela Karltona Gajdušeka (1923-2008), dobitnika Nobelove nagrade za medicinu1976, koji 1996. biva optužen, a potom i osuđen na zatvorsku kaznu od 12 meseci, za seksualno maltretiranje maloletnika – Uarijaši je ispisao složenu, na momente krajnje uzbudljivu, priču koja kroz prizmu pedofilije govori o tabuima, stereotipima, ljubavi, seksualnosti, relativnosti sreće/nesreće, građanskim slobodama, predrasudama, krivici, praštanju, položaju žrtve…

Kroz životnu i intelektualnu sudbinu svog književnog junaka, Aleksandera Lasla, holandskog humanitarca (mađarskog porekla), Uarijaši zapravo, šire i suštinskije čak i od neposrednog narativnog toka knjige, govori o našem vremenu. Ukratko, kao humanitarni radnik Aleksander Laslo bio je vođa međunarodne humanitarne misije angažovane u borbi protiv gladi u Etiopiji.

U ovom delu knjige, koja uslovno rečeno opisuje Laslov uspon, Uarijaši pored humanitarnog rada opisuje i kompleksne igre moći i odnose koji vladaju iza scene – razotkrivajući suštinsko licemerje i cinizam bogatih kad je u pitanju takozvana pomoć najnerazvijenijim zemljama postkolonijalnog sveta, čije stanovništvo živi doslovno na rubu biološkog opstanka.

Kao inicijator dobrotvornog koncerta Zajedno protiv gladi 1987. godine Aleksander Laslo dobija i nadimak Holandski Bob Geldof – istovremeno, njegova sudbina prototip je sudbine pojedinaca bez čijeg entuzijazma i požrtvovanosti takozvana globalna humanost zapravo ne postoji. Takođe, Uarijaši raz/otkriva i uticaj, odnosno moć globalnih medija da utiču na privremenu promenu uslova u kojima ljudi u Etiopiji žive, odnosno umiru, ali i medijski kanibalizam, koji vremenom gubi interesovanje za žrtve koje u televizijskom smislu, u nedostatku ekskluzivni(ji)h vesti, vrlo brzo postaju stereotip.

Vrhunac Laslove humanitarne misije zapravo je projekat Budući lideri Etiopije u kom usvaja etiopsku decu, koju odvodi sa sobom u Holandiju, pružajući im vrhunsko školovanje – sa ciljem da se, nakon sticanja obrazovanja, vrate u Etiopiju i pomognu vlastitoj zemlji na suštinskiji način od svake jednokratne humanitarne pomoći. Jedan od tih dečaka, upavši u probleme sa drogom, nakon jednog porodičnog sukoba, Lasla optužuje za seksualno zlostavljanje.

Uz lik Aleksandera Lasla, Uarijaši u priču uvodi i drugi sugestivan glas, novinarku Aureliju Lindeboum, koja je sa Laslom svojevremeno bila u strasnoj ljubavnoj i erotskoj vezi. Preispitujući – upravo u svetlu odnosa sa Laslom – vlastitu seksualnost i njeno manifestovanje kroz vreme (“Neznanje i nemoć – to je suština naše seksualnosti”), Aurelija dolazi na ideju da, kroz formu intervjua, o Laslu napiše knjigu koja, kao knjiga u knjizi, zapravo čini osnovu Uarijašijeve priče.

Kako ne bih dalje prepričavao knjigu, jer to je kontraproduktivno koliko i prepričavanje filma koji nameravate gledati, dodaću još samo to da knjiga Glad (Evropska nagrada za književnost, 2017) na ubedljiv način preispituje i tabue, odnosno stereotipe kojima smo kao društvo podložni kad je u pitanju tema seksualnosti kod dece, odnosno pedofilije kao njenog najekstremnijeg moralnog antipoda.

Konstatujući kako “Živimo u kulturi koja je toliko sigurna u sebe da se svaka sumnja u naše navike odmah guši”, Uarijaši piše i o moralnoj neutralnosti seksa koja svoje kulturno i društveno značenje dobija tek u posttumačenjima. Ispitujući međusobnu uslovljenost sreće/tuge i ljudske seksualnosti, Uarijaši pokušava da prodre u samu srž seksualne frustriranosti savremenog čoveka: “Svako ko je osujećen u seksualnom smislu ili ko sebi postavlja ograničenja, postaje opsednut seksom”.

Konstatujući kako je upravo Isus “možda najpoznatiji frustrirani gej u istoriji čovečanstva”, Uarijašijev junak upravo veru označava kao najvećeg protivnika slobodnog mišljenja. Drugi protivnik su naše moralne predrasude, koje Uarijašijevom junaku doslovno dolaze glave, koje uzrokuju situaciju da se sama optužba za krivično delo pedofilije u javnosti smatra dovoljnim razlogom za moralnu (pa i krivičnu) osudu.

Knjiga Glad Džamala Uarijašija knjiga je i o relativnosti i sebecentričnosti kulture u kojoj živimo, o suštinskom negovanju tabua – gde se već i sam razgovor (pa i pisanje) o takozvanim zabranjenim temama smatra svojevrsnom logistikom (ne/dokazanog) zločina: “Da biste tabu učinili manje zastrašujućim i sveobuhvatnim, morate da ga razbijete. Ostavite opšte i zaronite u dubinu specifičnog”.