Sloboda naroda, i onih malih, preduslov za slobodu pojedinca

Tu, u središtu svijeta, započelo je njegovo profesionalno sazrevanje.

Iskustvo u UN, veze sa iseljenicima, kontakti sa jugoslovenskim umetnicima u Americi, susret sa Kočom Popovićem.

Ali i prva politička lekcija: razlike između jugoslovenskih diplomata o karakteru sukoba KPJ sa Staljinom.

Po Vladimiru Popoviću: odbrana nezavisnosti zemlje, uz očuvanje komunističke orijentacije.

Po Alešu Bebleru: treba pronaći alternativu Sovjetskom Savezu.

To je i vreme pojave kritike Milovana Đilasa i vere u mogućnost evolucije i alternative u društvu.

Lončar se iz Amerike vratio 1954. Od 1956. je na čelu Grupe za analizu i planiranje, koju je on postavio i kojom je rukovodio do 1965.

Nazivan u knjigama o spoljnoj politici dušom i srcem ministarstva, GAP je, po Darku Šiloviću, „bio Lončarevo dijete i vodio ga je dobro“.

A Tvrtko Jakovina zaključuje: „Osam i pol godina na čelu Analize i planiranja i uz Koču, bilo je najplodnije i najdinamičnije u Lončarovoj karijeri“.

Ali su tek sledile njene nove stepenice. Lončar je u GAP izrastao u vrhunskog profesionalca nezamenljivog u ministarstvu.

Postao je njegov drugi čovek, zamestitelj, ironizirao je Veljko Mićunović.

Godine u GAP godine su zaoštravanja odnosa između blokova (Kubanska kriza).

U isto vreme i odnosa u međunarodnom komunističkom pokretu (sovjetsko-kineski sukob; posle pomirenja, novi pritisci KPSS na SKJ zbog donošenja novog Programa; pad Hruščova i početak osamnaestogodišnje stagnacije i truljenja pod Leonidom Brežnjevom; ulazak trupa Varšavskog pakta u Prag, Avganistan).

Lončar se sve više angažovao na pitanjima politike nesvrstavanja.

Sam je smatrao da je u toku svoje diplomatske karijere tome najviše dao.

Lončar je bio angažovan u pripremama Prve konferencije nesvrstanih, a izbor Beograda za mesto njenog održavanja (5-10. juna 1961) smatrao je jednim od svojih prvih diplomatskih uspeha.

Bio je šef jugoslovenske delegacije na pripremnim sastancima i na čelu grupe za izradu dokumenata Konferencije.

Ali je tek njegovo angažovanje u pripremama Druge konferencije nesvrstanih bilo ključno za njegovu vezu sa Pokretom nesvrstanih.

Ta vezanost u čijoj je osnovi visoka profesionalnost, preporučila je Lončara za šefa jugoslovenske diplomatske misije u Indoneziji (1965-1969).

U tom trenutku, izuzetno važnom mestu sa stanovišta jedinstva Pokreta nesvrstanih i uloge Jugoslavije u njemu.

Između država Trećeg sveta manifestovale su se razlike u interesima.

Pod uticajem Kine, preko Indonezije, došlo je do radikalizacije u njemu.

U isto vreme, pokazalo se, po Lončaru, „da je Jugoslavija kao europska zemlja propustila vidjeti što je to nesvrstanim državama važno (…) nismo do te mjere vidjeli taj interes, tu preokupaciju, da se što prije likvidira kolonijalizam, neokolonijalizam i imperijalizam“.

Trebalo je dokazati da je politika koegzistencije i mira pretpostavka za sve ovo.

U pripremama Druge konferencije nesvrstanih Jugoslavija se zalagala za što šire učešće država Trećeg sveta, uz postavljanje izvesne granice (odbijanje učešća Morisa Čombea).

U kakvoj je situaciji bila Jugoslavija u trenutku kada Budimir Lončar odlazi na svoje prvo ambasadorsko mesto, a u kakvoj Indonezija u koju dolazi?

***

Uoči odlaska u Džakartu Budimir Lončar je posetio Vladimira Bakarića, koji je za njega bio i intelektualni autoritet. Bakarić mu je tada rekao da se Jugoslavija nalazi pred velikim promenama.

„Najbolje bi bilo da dođe do evolucije, da se reforme prihvate, a ekonomsku reformu morat će nastaviti politička, a ova mora imati i ideološku konotaciju, što možda neće proći lako“.

Od privredne reforme 1965. sve će se odvijati po ovom Bakarićevom predviđanju. Otuda je razumljivo što ga je Lončar trajno pamtio.

Vest o tome da je u Indoneziji izvršen udar zatekla je Lončara u zemlji.

U Džakartu je stigao kad je zemlja već bila zahvaćena posvemašnjim nasiljem.

U zemlji je, prema tadašnjim jugoslovenskim izvorima, ubijeno oko pola miliona članova KP Indonezije.

Izgubljena je ravnoteža.

Zbog važnosti Indonezije koja je uz Indiju bila najveća azijska zemlja u Pokretu nesvrstanih, u Beogradu se od tek pristiglog jugoslovenskog ambasadora očekivalo brzo dešifrovanje situacije.

Za analitičnog Lončara ovo je, ipak, bio veliki diplomatski izazov.

Jakovina će reći da ga je „iskustvo Indonezije odredilo za cijeli život“.

Udar je, prema njegovim izveštajima, izvršila vojska protiv Sukarna, koji je vladao na način „između srednjevekovnog sultana i modernog nacionaliste“.

Oslonjen na Kinu, davao je koncesije indonežanskim komunistima čiji su apetiti stalno rasli.

Pretendujući na svetsku ulogu Indonezije, Sukarno je učinio velike greške u spoljnoj politici (zaoštrio je odnose sa razvijenim zemljama, doveo do istupanja zemlje iz OUN, oslonio se na Kinu, nastojao da radikalizuje Pokret nesvrstanih).

Brzo se trošio.

Izazivao je nezadovoljstvo naročito u nekim delovima vojske.

Zbog simboličke uloge nije mogao biti zamenjen, a još manje uklonjen na neki radikalniji način.

Ostao je prisutan i posle smrti: sahranjen je sa najvišim državnim počastima, oproštajni govor održao je general Suharto, njegovi spomenici nisu rušeni.

Novi poredak sa generalom Suhartom, uz ministra inostranih poslova Adama Malika, ličnog prijatelja Budimira Lončara, značio je napuštanje spoljne i unutrašnje politike Sukarna.

To je bilo izuzetno važno i za ugrađivanje Pokreta nesvrstanih u dijalog započet između Istoka i Zapada.

***

Po povratku iz Indonezije, Lončar je postavljen za savetnika državnog sekretara Mirka Tepavca, koji je na tom mestu zamenio Marka Nikezića.

Lončar je rukovodio najvećim sektorom (multilaterala, nesvrstanost, analiza i planiranje).

Ipak, ovaj period njegovog rada (1969-1973) u znaku je priprema za Treću konferenciju nesvrstanih u Zambiji (1970).

Njeno održavanje sugerisao je još dok je bio u Indoneziji.

Po povratku u zemlju, učestvovao je u svim fazama njenih priprema.

Predvodio je jugoslovensku delegaciju na Pripremnom sastanku u Tanzaniji (13-17. aprila 1970), rukovodio grupom za pisanje dokumenata i materijala (i za Zambijce) i za izradu finalnog dokumenta konferencije (umesto zemlje domaćina) koji je bio „dobro usklađen s kretanjem svijeta“, sa obnavljanjem dijaloga između Istoka i Zapada, sa detantom.

Sa odstojanja od pola veka, Lončar je u razgovoru sa Jakovinom (avgusta 2018), mogao s punim pravom da kaže: „Lusaka je bila moja od A do Ž“.

Dobio je priznanje i od Josipa Broza Tita koji je u pripremama Četvrte konferencije nesvrstanih, sada već bez Koče Popovića, Marka Nikezića i Mirka Tepavca, znao da prekine Lončara i kaže mu: „Opet Vi sa Zapadom“, što ovoga nije zbunilo.

***

Druga polovina 1960-ih godina bila je za Jugoslaviju vrlo dinamična (pokušaj privredne reforme, uklanjanje Aleksandra Rankovića iz političkog života, studentske demonstracije, ulazak trupa Varšavskog pakta u Prag i kraj iluzije o socijalizmu sa ljudskim licem, Brežnjevljeva doktrina ograničenog suvereniteta).

U isto vreme u Jugoslaviji, sve je izgledalo kao mirna smena generacija, dolazak nove generacije političara spremnih da pređu ideološku barijeru promenama.

A onda 1971/72. zaokret u Partiji: vraćanje na njenu komandnu poziciju u društvu i povratak stare generacije.

I na Istoku i na Zapadu ovaj zaokret je viđen kao okretanje Jugoslavije Sovjetskom Savezu.

Došlo je do masovnih čistki u privredi, kulturi, Partiji sa predznakom borbe protiv nacionalizma i separatizma, liberalizma i tehnokratizma, ali i sovjetofobije.

Najtemeljnije promene izvršene su u Hrvatskoj (smena i državnog i partijskog rukovodstva) i Srbiji (smena partijskog rukovodstva).

U krajnjem ishodu, zaokret u Partiji 1971/72. doveo je do gubitka kritične mase za neophodne reforme.

Zbog svoje ideološke konotacije, one su, još jednom, zaustavljene na granici između dogmatske i liberalne paradigme.

U Državni sekretarijat za spoljne poslove, posle ostavke Mirka Tepavca, došao je Miloš Minić.

Ugledni političar u Srbiji, veoma privržen Titu, Minić je bio bez ikakvog diplomatskog iskustva.

Lončar je bio potreban i njemu.

Međutim, iz Hrvatske je došao predlog da on bude postavljen za ambasadora u Bonu.

Vladimir Bakarić mu je dao kratko objašnjenje: „Tražio je to Tito.“

***

Mesto šefa diplomatske misije u Bonu bilo je višestruko važno za jugoslovensku diplomatiju, odnosno za jugoslovensku državu.

Na radu u Nemačkoj nalazio se veliki broj jugoslovenskih građana.

Postojala je brojna, politički heterogena, emigracija čiji je znatan deo imao neprijateljski odnos prema socijalističkoj Jugoslaviji i bio spreman na terorističke akcije.

Glavne su, ipak, bile ekonomske veze Jugoslavije sa Nemačkom: oko 40 posto svih veza Jugoslavije sa svetom.

Od strateškog značaja bilo je, međutim, nastajanje jedne nove Nemačke.

Saveznu Republiku Nemačku karakterisao je raskorak između ograničenog političkog suvereniteta i činjenice da je postala jedna od najmoćnijih ekonomskih sila u svetu.

U savlađivanju tog raskoraka sadržan je proces pretvaranja SR Nemačke od objekta Hladnog rata u subjekt detanta.

To je moralo biti izuzetno zanimljivo za ambicioznog diplomatu kakav je bio Budimir Lončar.

Njegov ambasadorski mandat u Bonu odredilo je njegovo nastojanje da razume upravo taj proces.

Na izborima u SR Nemačkoj 1969. pobedila je SPD.

Za kancelara je došao Vili Brant.

Kao tvorac Istočne politike, Brant je prihvatio realnost u Evropi i stvorio mogućnost da se održi Konferencija o evropskoj bezbednosti i saradnji.

Brant je 1973. posetio Jugoslaviju i razgovarao sa jugoslovenskim predsednikom, uputivši mu poziv da poseti SR Nemačku.

Ubrzo, već 1974, Brant je zbog afere Gijom u svom kabinetu podneo ostavku na mesto kancelara, ali je ostao na mestu predsednika SPD.

Novi kancelar postao je pragmatični tehnokrata Helmut Šmit, ali do promene Istočne politike nije došlo.

U složenoj jugoslovenskoj diplomatskoj komunikaciji učinjeno je sve da poseta jugoslovenskog predsednika ne bude odložena.

Bila je to, po mišljenju Jakovine, jedna od najvažnijih državnih poseta jugoslovenskog predsednika, uporediva sa sastankom trojice utemeljivača politike nesvrstanih na Brionima (1956) i dolaskom N. S. Hruščova u Beograd (1956). Ali i „jedan od zvijezdanih trenutaka u karijeri Budimira Lončara“.

SR Nemačka bila je zainteresovana za stabilnost i prosperitet Jugoslavije.

Videla ju je kao alternativu sovjetskom socijalizmu, zemlju čija je spoljna politika bila kompatibilna sa Istočnom politikom i glasnogovornika Trećeg sveta.

U uzvratnoj poseti kancelara Helmuta Šmita (Beograd, Dubrovnik, 1977) to je potvrđeno glavnim temama jugoslovensko-nemačkih razgovora: detant; Sovjetski Savez; spoljna politika Jugoslavije; Evropska zajednica i njena perspektiva; politika nesvrstavanja.

Ali i priznanjem nemačkog kancelara Jugoslaviji „da je postala element ravnoteže u Europi“.

U intenzivnim kontaktima jugoslovenskog diplomatskog predstavništva sa odgovarajućim organima SR Nemačke razmatrana su i rešavana mnoga otvorena pitanja jugoslovensko-nemačkih odnosa: položaj jugoslovenskih radnika, nadoknada ratne štete kao i nadoknada žrtvama nacističkog terora (Jugoslavija je u toku 1974. od SR Nemačke dobila 3,7 milijardi DM).

Budimir Lončar je napustio Bon sa najvećim priznanjima domaćina.

On je kod njih cenio osećaj solidarnosti, spremnost na dijalog, samodisciplinu.

Radio je mnogo, imao potrebu da čuje različita mišljenja, ali je od saradnika očekivao odgovornost.

Svako svoje novo iskustvo nadograđivao je na prethodno.

Bon je za Lončara, prema njegovom biografu, „najvažnija diplomatska dionica, mjesto gdje su svi talenti diplomata potvrđeni, a u Bonu se ponajviše jednako osjećao kao čovjek koji izravno utječe na odnose Istoka i Zapada u Europi“.

Na šta je naišao po povratku u zemlju?

***

Na čelo Državnog sekretarijata za inostrane poslove, posle Miloša Minića, došao je hrvatski političar Josip Vrhovec.

Novinar, dopisnik Vjesnika iz Londona i Njujorka, znao je jezike i bio obavešteniji o svetu.

Ali i on je bio bez ikakvog iskustva u diplomatiji.

I Hrvatskoj, i njemu lično, imponovalo je što je, posle Ante Trumbića i Ivana Šubašića, bio prvi Hrvat na tom mestu u istoriji jugoslovenske države.

Međutim, sa službom u diplomatiji nikad se nije srodio.

I njemu je, kao drugi čovek, bio potreban iskusni profesionalac Budimir Lončar, koji je drugi put postavljen za državnog podsekretara (1977-1979).

U toku ovog mandata, Lončar je najviše radio na pripremi Šeste konferencije nesvrstanih u Havani (1979).

Pokret nesvrstanih bio je u krizi.

Podeljen na levo i desno orijentisane zemlje postao je objekt pretenzija velikih sila.

Kuba je, podržana od Sovjetskog Saveza, nastojala da u Pokretu nesvrstanih preuzme mesto Jugoslavije, „razmjerno male, razmjerno razvijene, bijele, europske i sjeverne zemlje“.

Kroz dokumenta na čijoj je pripremi radio, Lončar je nastojao da Pokret nesvrstanih vrati na njegova izvorna načela.

To jest: na politiku koja polazi od toga da je sloboda naroda, dakako i onih malih, preduslov za slobodu pojedinca.

Jugoslavija je u Havani uspela da reafirmiše osnovna načela Pokreta nesvrstanih i sačuva njegovo jedinstvo od blokovskih težnji da ga instrumentalizuje.

Da u Havani prevlada ovo nastojanje Jugoslavije, Budimir Lončar je imao izuzetno važnu ulogu.

To ga je kandidovalo za ambasadora u SAD, „jednu od najvažnijih dužnosti u jugoslavenskoj diplomatskoj službi (1979-1983)“.

Od Vrhovca je saznao „da je sam Tito izjavio da u Washington treba da ide Lončar“.

Predstavnik Jugoslavije u UN bio je tada profesionalni diplomata Ignac Golob.

„Dva profesionalna diplomata preuzela su sada najvažnije dužnosti u Americi.“

***

Amerika nije bila za Lončara nepoznata.

U njoj je započela njegova diplomatska karijera.

Ali ni on za Stejt department, naročito posle Šeste konferencije nesvrstanih u Havani.

Dve značajke obeležavaju njegov novi početak u Americi: naglašavanje kontinuiteta prijateljskih američko-jugoslovenskih odnosa i stvaranje društvenog ambijenta za ciljeve spoljne politike jedne male zemlje sa jednom od svetskih velesila.

U govoru prilikom predaje akreditiva, Lončar je pomenuo posetu Josipa Broza Tita 1977, saradnju u Drugom svetskom ratu, Vudroa Vilsona, detant, iseljeništvo, demokratizaciju međunarodnih odnosa, nesvrstanost, reafirmaciju izvornih načela u Havani.

Lončar je kao ambasador u svim zemljama domaćina uspostavljao intenzivne veze sa društvom u tim zemljama.

To je pogotovo važilo za dinamično američko društvo, u kome su promene bile stanje. Pozivao je predstavnike diplomatske, poslovne, kulturne, akademske elite.

Oni su se rado odazivali, nalazeći da jugoslovenski ambasador nije prazan: sa njim je moguće razgovarati sadržajno o mnogim pitanjima.

U isto vreme, Lončarovo okruženje predstavljali su predstavnici jugoslovenske intelektualne elite, koji su, raznim povodima, boravili u Americi: na umetničkim gostovanjima, naučnim skupovima ili stručnom usavršavanju.

Lično je podsticao i podržavao organizovanje izložbi jugoslovenskih slikara i gostovanja pozorišnih grupa.

Sam je širom Amerike držao predavanja.

Bio je to način da bolje upozna zemlju domaćina, ali i da njenu javnost obavesti o sopstvenoj zemlji.

Lončar je u Vašingtonu preuzeo dužnost jugoslovenskog ambasadora u vreme mandata Džimija Kartera.

Odnosi između SAD i Jugoslavije bili su veoma dobri.

Između demokrata i republikanaca postojao je konsenzus o saradnji sa Jugoslavijom kao vanblokovskom državom, koja je politikom nesvrstanosti postala faktor ravnoteže.

Ali bi se moglo reći da je pojačano interesovanje za Jugoslaviju bilo vezano za ličnost Josipa Broza Tita.

Najpre, njegova poseta SAD 1977, zatim njegova bolest, odlazak u bolnicu i smrt.

Dobar poznavalac prilika, tadašnji američki ambasador u Jugoslaviji, Lorens Iglberger dao je tačnu ocenu režima uoči Titove posete Americi: represivan („iako nikako veoma represivan“), sa iznimnim liberalnim iskoracima, koji su „sada ograničeniji u napretku zbog Titovih godina i kulta koji je oko njega stvoren“.

Tito je u Americi primljen veoma srdačno.

Smrt Josipa Broza imala je u Americi veliki odjek.

Naglašavana je njegova istorijska uloga. SAD su bile zainteresovane da se u Jugoslaviji očuva stabilnost.

Naravno, u demokratskom američkom društvu počela su da se otvaraju i „dugo odlagana pitanja“.

Povod je bio prevod knjige Milovana Đilasa o Titu. Neku vrstu reakcije predstavljala je Titova biografija iz pera Ficroja Meklejna.

Iz Venecije je, međutim, 24. jula 1980, u kratku posetu Beogradu došao predsednik Karter.

„Bila je to naknadna počast Titu“ i podrška kolektivnom rukovodstvu da omogući miran prelaz zemlje na posttitovsko razdoblje.

Nastavak u sledeću subotu