Sporo prevazilaženje raskida na Halkidonskom saboru

Odluke ovog sabora nije prihvatila većina crkvene jerarhije i vernika koptskog, sirijskog i jermenskog naroda. Oni su do danas ostali uporni u ispovedanju jedne božansko-čovečanske prirode Isusa Hrista, iako su kasnije osudili Evtihovu monofizitsku jeres.

Danas ovi hrišćani pripadaju drevnoistočnim (orijentalnim) nehalkidonskim crkvama, koje su u međusobnom jedinstvu. Drevnoistočne crkve su: Koptska, Sirijska, Jermenska, Etiopska, Malabarska (Indijska) i Eritrejska.

U vreme raskola postojala je izrazita težnja pripadnika navedenih naroda za otcepljenje od Vizantijskog carstva. Mnogi smatraju da su hristološki sporovi veštački potpirivani i korišćeni kao pokriće za separatizam Kopta, Sirijaca i Jermena, i za njihov otpor prema Vizantijskom carstvu.

U prošlosti su postojali brojni pokušaji uspostavljanja jedinstva pravoslavne crkve sa drevnoistočnim crkvama, naročito u toku V, VI i VII veka. U kasnijim vremenima, muslimanska osvajanja dovela su mnoge hrišćane u veoma težak položaj, a naročito pripadnike drevnoistočnih crkava. Sticajem istorijskih okolnosti, ove crkve nastavile su da postoje odvojeno ostajući verne svojim crkvenim predanjima.

U XX veku, susreti predstavnika pravoslavne crkve sa predstavnicima drevnoistočnih crkava na skupovima u okviru organizacije Svetskog saveta crkava doprineli su otpočinjanju zvaničnog crkvenog dijaloga. Predstavnici crkava izrazili su želju da se preispitaju sve nejasnoće i problemi koji stoje na putu međusobnog razumevanja i ujedinjenja.

Zajedničko saopštenje sa sastanka u Orhusu (1964. godine, prim. ur.) završava se rečima: „Mnogi praktični problemi ostaju, ali isti Duh koji nas je doveo ovde će, verujemo, nastaviti da vodi naše crkve do zajedničkog rešenja ovoga.

Drugi nezvanični sastanak predstavnika crkava održan je u Bristolu 1967. godine. Na ovom sastanku kao predstavnici Pravoslavne crkve učestvovali su pored predstavnika Vaseljenske patrijaršije, Grčke i Ruske pravoslavne crkve i predstavnici Bugarske i Rumunske pravoslavne crkve.

Predstavnici drevnoistočnih crkava bili su episkopi i teolozi Koptske, Jermenske, Sirijske i Etiopske crkve. U zajedničkom saopštenju se kaže „da iako jedni potvrđuju dve prirode, volje i energije ipostasno sjedinjenje u Jednom Gospodu Isusu Hristu, a drugi – jednu božansko-čovečansku prirodu, volju i energiju u istome Hristu, obe strane govore o neslivenom, nepromenljivom, nerazdeljivom i nerazlučnom sjedinjenju.“

Izraženo je očekivanje da mešovita bogoslovska komisija ispita kanonske, liturgijske i jurisdikcijske probleme uzrokovane – anatemama i liturgijskom osudom od strane nekih crkava, učenja i svetitelja crkava, prihvatanje i neprihvatanje nekih sabora, kao i neophodne jurisdikcijske dogovore pre formalnog uspostavljanja jedinstva.

Treće nezvanične konsultacije održane su u atmosferi otvorenosti i poverenja u Ženevi 1970. godine. Potvrđeni su prethodno postignuti dogovori oko zajedničke hristologije i ostalih razmatranih pitanja. U Sumi zaključaka potvrđuje se da su kroz međusobne posete i međusobno proučavanje liturgijskih tradicija, teoloških i duhovnih dela, predstavnici crkava prepoznali, uz osećaj zahvalnosti Bogu, uzajamno slaganje u zajedničkoj tradiciji Jedne Crkve.

Dug period odvojenosti uslovio je određene razlike koje se odnose na tri osnovna eklisiološka problema.

1) Značenje i mesto određenih Sabora u životu Crkve.

2) Anatemisanje ili poštovanje kao svetih određenih kontroverznih učitelja u Crkvi;

3) Jurisdikcijska pitanja koja se odnose na manifestaciju jedinstva u Crkvi na lokalnom, regionalnom i svetskom nivou.

Izražena je potreba da se odredi zvanična zajednička komisija koja će pripremiti nacrt buduće Izjave pomirenja, čiji bi glavni sadržaj trebalo da čini zajedničko hristološko slaganje, koje ne bi predstavljalo nikakvu novinu ni na jednoj strani, već objašnjenje onoga što je čuvano na obe strane kroz vekove, a sadrži se u liturgijskim tekstovima i patrističkoj literaturi.

Četvrte nezvanične konsultacije održane su u Adis Abebi 1971. godine. Utvrđena je Suma zaključaka u kojoj je izraženo slaganje da skidanje anatema izraženih od jedne strane protiv onih koji su poštovani kao svetitelji i učitelji na drugoj strani, čini neophodan korak na putu ujedinjenja između dve tradicije, ali i da ako anateme protiv određenih ličnosti prestanu da važe, nije potrebno zahtevati da ih priznaju za svete onih koji su ih prethodno anatemisali. Složili su se da nije potrebno nametati jednoobraznost po pitanju liturgijskih kalendara i lista svetitelja u različitim autokefalnim crkvama.

Nakon nezvaničnih konsultacija, formirana je Mešovita komisija za zvanični teološki dijalog između pravoslavne crkve i drevnoistočnih crkava. Za kopredsednike određeni su mitropolit mirski Hrizostom Konstantinidis (Vaseljenska patrijaršija) i episkop Bišoj (Koptska crkva). Na prvom zvaničnom sastanku u Pravoslavnom centru u Šambeziju 10-15. decembra 1985. godine, osnovana je Mešovita podkomisija od šest teologa da pripremi zajednički nacrt teksta, na temu „Prema zajedničkoj hristologiji“, u okviru koje će biti izloženo razmatranje sledećih podtema: problem terminologije, saborske formulacije, istorijski faktori i interpretacije hristološkog dogmata danas.

Sastanak Mešovitog pododbora, koji je razmatrao terminologiju, održan je u Korintu u Grčkoj 23-26. septembra 1987. godine. Razmatrali su korišćenje termina: pripra, suština, ličnost, i lice. Složili su se da su, koristeći ove termine na različite načine, obe strane izražavale pravoslavnu teologiju. Drevnoistočne crkve posebno naglašavaju korišćenje termina jedna priroda, a u isto vreme ispovedaju i jednu ipostas Isusa Hrista, a pravoslavne crkve koriste i posebno naglašavaju termin jedna ipostas da izraze jedinstvo i božanske i čovečanske prirode u Hristu. U saopštenju sa sastanka piše: „Ipak svi smo mi potvrdili slaganje da jedinstveno i čudesno sjedinjenje dve prirode u Hristu jeste ipostasno, prirodno i realno jedinstvo.“

Drugi sastanak Mešovite teološke komisije održan je u manastiru Sveti Bišoj, u Vadi El Natronu u Egiptu od 20-24. juna 1989. godine.

U Zajedničkom saopštenju se kaže: „Mi smo nasledili od naših Otaca u Hristu jednu apostolsku veru i tradiciju, mada smo kao crkve bili razdvojeni jedni od drugih vekovima. Kao dve porodice pravoslavnih crkava, koje dugo nisu u zajednici, sada se molimo i verujemo u Boga da će povratiti zajednicu na osnovu apostolske vere nepodeljene crkve prvih vekova koju ispovedamo u našem zajedničkom Simvolu vere.“

Formiran je Mešoviti pododbor za pastirske teme, koji je održao svoj sastanak u Egiptu, u manastiru Svetog Bišoja, od 31. januara do 4. februara 1990.

Sekretari Mešovitog pododbora, prof. Vlasije Fidas i mr Josif Moris Faltas, sastavili su tekst izveštaja konačnih predloga Mešovitog pododbora za pastirske teme u kome se kaže: „U ovom slučaju, mi opažamo ili da je bogoslovski dijalog teoretski i da će ostati bez praktičnih primena u liturgijskom životu Crkve, ili da aktuelni liturgijski praktični život Crkve ne utiče na njegovu bogoslovsku realnost. Samo ljubav i zajednička iskrena želja za jedinstvom mogu da upotpune nedostatke u odnosima kroz zajedničku veru i veze ljubavi…“

Treći sastanak Mešovite bogoslovske komisije za dijalog održan je u Pravoslavnom centru Ekumenske patrijaršije u Šambeziju, Švajcarska, 23-28. septembra 1990. godine. Trideset i četiri predstavnika došlo je iz Austrije, Bugarske, Kipra, Čehoslovačke, Egipta, Etiopije, Finske, Grčke, Indije, Libana, Poljske, Švajcarske, Sirije, Velike Britanije, SAD, SSSR (Ruska crkva, Gruzijska crkva i Jermenska crkva) i Jugoslavije. Tokom šestodnevnog sastanka kopredsedavajući su bili mitropolit Damaskin Švajcarski i mitropolit Bišoj Damijetski.

Na sastanku je usvojeno Prvo zajedničko saopštenje o hristologiji, sa sastanka Mešovite komisije 20-24. juna 1989. godine – manastir Sveti Bišoj, Egipat, na osnovu koga je se formirano Drugo zajedničko saopštenje kao prateća afirmacija zajedničke vere, razumevanja i preporuka koraka koje treba preduzeti ka ujedinjenju crkva u Gospodu Isusu Hristu, koji se molio „da svi budu jedno“.

Crkvama su predloženi sledeći praktični koraci:

a) Pravoslavni treba da skinu anateme i osude protiv svih orijentalno pravoslavnih sabora i otaca koje su anatemisali ili osudili u prošlosti

b) Orijentalno-pravoslavni treba da u isto vreme odbace sve anateme i osude protiv svih pravoslavnih sabora i otaca koje su anatemisali ili osudili u prošlosti

v) O načinima kojim će anateme biti skinute treba da se odluče crkve samostalno.

Potpisnici ovog Drugog zajedničkog saopštenja i preporuka crkvama (Šambezi, Ženeva, 1990) su mnogi ugledni sveštenoslužitelji i profesori.

Četvrti zvanični susret Mešovite bogoslovske komisije za dijalog održan je u Ženevi od 1. do 6. novembra 1993. godine. Trideset učesnika dijaloga došli su iz Albanije, Austrije, Kipra, Češke Republike, Egipta, Finske, Grčke, Indije, Libana, Poljske, Rumunije, Rusije, Švajcarske, Sirije, Velike Britanije i SAD.

Na sastanku so doneti Predlozi za skidanje anateme. Drugo zajedničko saopštenje i preporuke crkvama (1990) i Predlozi za skidanje anatema (1993) razmatrani su na arhijerejskim saborima pomesnih crkava, koje su preko delegiranih predstavnika učestvovale u zvaničnom dijalogu. Izdata su i pojedina zvanična saopštenja. Sinod Koptske crkve, kojim je predsedavao papa Šenuda III, na sastanku održanom 12. novembra 1990. godine u Kairu, prihvatio je Drugo zajedničko saopštenje (1990) i Zajedničko saopštenje (1989).

U zvaničnom sinodskom i patrijaršijskom pismu patrijarha antiohijskog Ignatija IV Damaskina (Antiohijska pravoslavna crkva) i patrijarha Ignatija Zake Ivasa (Sirijska patrijaršija Antiohije) od 12. novembra 1991. godine, piše da su nastojanja ka ujedinjenju između dve crkve nadahnuta Duhom svetim da daju jasniju sliku istočne hristologije koja je bila zasenjena tokom vekova. U ovom pismu klirici i vernici, koji se pozivaju na međusobno poštovanje crkvenih predanja, data su praktična uputstva za postupanje prilikom zajedničkog učestvovanja u crkvenim obredima i saradnji između sveštenoslužitelja u mestima gde žive pripadnici i jedne i druge crkve.

Doneta odluka odnosila se i na razmenu poseta i saradnju u različitim sferama društvenog, kulturnog i vaspitno-obrazovnog rada. Sveti sinod Rumunske pravoslavne crkve je, na sednici održanoj 8-9. decembra 1994. godine, doneo odluku u kojoj su odobreni zaključci dijaloga između Pravoslavne crkve i drevnoistočnih crkava, kao rezultat razgovora održanih u patrijaršijskoj rezidenciji u Bukureštu od članova komisije Rumunske pravoslavne crkve za bogoslovski dijalog sa orijentalnim pravoslavnim crkvama i dvojice kopredsednika Mešovite komisije za bogoslovski dijalog.

Sastanci pododbora za liturgijska i pastirska pitanja održani su u Atini 15-19. marta 1995. godine i u Damasku u Siriji 2-5. februara 1998. godine. Važan pastirski sporazum koji se odnosi na Svetu tajnu braka i mešovite brakove potpisan je 5. aprila 2001. između Grčke pravoslavne patrijaršije Aleksandrije i cele Afrike i Koptske crkve.

Sporazum su potpisali papa i patrijarh aleksandrijski i cele Afrike Petar VII (Pravoslavna crkva) i papa aleksandrijski i patrijarh prestola Svetog Marka Šenuda III (Koptska crkva). Sveti sinodi obe crkve – Koptske crkve i Pravoslavne patrijaršije aleksandrijske i cele Afrike, prihvatili su zaključke zvaničnog dijaloga, uključujući sporazum o hristologiji potpisan juna 1989. u Egiptu, i drugi, takođe o hristologiji i skidanju anatema potpisan u Ženevi 1990. godine.

Sveti sinod Ruske pravoslavne crkve više puta je na sednicama razmatrao rezultate zvaničnog teološkog dijaloga sa drevnoistočnim crkvama. Prva odluka doneta je decembra 1994. godine, na osnovu razmatranja izveštaja teološke komisije koji je prezentovao mitropolit Filaret Minski (predsednik bogoslovske komisije). Odlučeno je da se Drugo zajedničko saopštenje i Preporuke crkvama (1990) ne mogu smatrati kao završni tekst i da je neophodno da Mešovita komisija za dijalog nastavi svoj rad. Sledeća odluka Svetog sinoda Ruske pravoslavne crkve je iz 1997. godine. „Nakon proučavanja informacija o toku dijaloga između Pravoslavne i orijentalnih (nehalkidonskih) crkava, treba pozdraviti duh bratstva, uzajamnog razumevanja i zajedničke težnje da se bude veran apostolskom i svetototačkom predanju, što je izrazila Mešovita komisija za bogoslovski dijalog između pravoslavne crkve i orijentalnih pravoslavnih crkava u Drugom zajedničkom saopštenju i Preporukama crkvama (Šambezi, Švajcarska, 1990). Saopštenje ne treba prihvatiti kao završni dokument koji je dovoljan za uspostavljanje punog opštenja između Pravoslavne crkve i orijentalnih pravoslavnih crkava, zbog toga što sadrži nejasnoće u pojedinim hristološkim formulacijama. U vezi sa ovim, treba izraziti nadu da će se hristološke formule i dalje precizirati u toku proučavanja pitanja koja se odnose na uspostavljanje crkvenog opštenja između dve porodice crkva pravoslavne tradicije.“

Sastanak međupravoslavne Komisije za bogoslovski dijalog sa drevnoistočnim crkvama održan je u Šambeziju u Švajcarskoj od 10. do 13. marta 2005. godine. Sastankom je predsedavao mitropolit Emanuil (Vaseljenska patrijaršija) uz prisustvo predstavnika Aleksandrijske Antiohijske, Ruske, Rumunske, Kiparske, Grčke i Poljske pravoslavne crkve.

Na sastanku je razmatrano o značaju postignutog sporazuma o hristologiji, o problematičnom 8. paragrafu Drugog zajedničkog saopštenja (1990) i potrebi da se razjasne teškoće bogoslovskog dijaloga sa drevnoistočnim crkvama, o bilateralnim odnosima Ruske pravoslavne crkve i drevnoistočnih crkava, kao i o izraženoj rezervisanosti Ruske pravoslavne crkve prema dokumentima zajedničkih teoloških izjava-saopštenja. Zaključili su da je bogoslovski dijalog između Pravoslavne crkve i drevnoistočnih crkava veoma važan, da je neophodno da Zajednička bogoslovska komisija nastavi sa radom.

Pored pozitivnih zvaničnih reakcija na dijalog sa drevnoistočnim crkvama, postoje i negativne, izražene kao kritika na pojedine zaključke Zajedničkog saopštenja o hristologiji (1989) i Drugog zajedničkog saopštenja (1990). U svetu i dalje postoji rezervisanost pojedinih crkava pri prihvatanju ovih saopštenja sa zvaničnog dijaloga Mešovite bogoslovske komisije za dijalog između pravoslavne crkve i drevnoistočnih crkava.

Otvoreno neslaganje izraženo je u Izveštaju komisije Sveštene opštine Svete Gore Atona o dijalogu od 1. februara 1994. godine, potpisanom od strane igumana arhimandrita Jefrema (manastir Vatoped), jermonaha Epifanija (manastir Dionisijat), jeromonaha Luke (manastir Filotej) i igumana arhimandrita Georgija (manastir Grigorijat). U Izveštaju je naglašeno da istinsko sjedinjenje pretpostavlja prihvatanje svetih sedam vaseljenskih sabora i svih otaca naše Svete crkve kao svetih od strane drevnoistočnih crkava.

Na poziv dvojice kopredsedavajućih Zajedničke teološke komisije dveju crkava, Mitropolita Emanuila (Vaseljenska patrijaršija) i mitropolita Bišoja Damijatskog (Koptska crkva), sa blagoslovom vaseljenskog patrijarha Vartolomeja, održan je sastanak zvaničnih predstavnika pravoslavne crkve i drevnoistočnih crkava od 24. do 25. novembra 2014. godine u Atini. Ovaj radni sastanak održan je u pedesetoj godini od otpočinjanja dijaloga u Orhusu 1964. godine. Konstatovano je da su tri pomesne pravoslavne crkve (Aleksandrijska, Antiohijska i Rumunska) i tri drevnoistočne crkve (Koptska, Sirijska i Malankara-indijska) prihvatile dogovorena Zajednička saopštenja.

Rad pododbora za teološka, kanonska, liturgijska i pastirska pitanja ocenjen je kao veoma dobar. Pokrenuta su ozbiljna pitanja, koja zahtevaju dalje razjašnjavanje, kao što je ukidanje anatema, zajedničko prihvatanja sedam vaseljenskih sabora, uzajamno priznavanje svetitelja i razmatranje nekih hristoloških pitanja. Na sastanku je izražena potreba za nastavak dijaloga i zabrinutost zbog položaja crkava na Bliskom istoku.

Bogoslovski dijalog imao je za posledicu praktične pomake ka međusobnom priznavanju svetih tajni krštenja i braka između pripadnika dveju crkava. Rezultati međucrkvenog bogoslovskog dijaloga između Pravoslavne crkve i drevnoistočnih crkava nesumnjivo potvrđuje da je dijalog neophodan kako bi se razmotrila neslaganja u prošlosti. Pojedina sporna pitanja i dalje su ostala otvorena za razmatranje, a bogoslovski dijalog će se, sudeći po najavama sa održanih sastanaka, nastaviti i u budućnosti.

Časopis Gradac

Časopis Gradac broj 206-207, godina 2018, u celini je posvećen Koptima, manjinskoj hrišćanskoj zajednici u Egiptu. Deset autora piše o istoriji, jeziku, umetnosti i najviše o crkvi ovog zanimljivog drevnog naroda. Kopti su jedan od naroda pripadnika drevnoistočnih crkava koje su se u V veku na Halkidonskom saboru razišli sa većinom pravoslavnih crkava. Od tada do danas, naročito u XX veku, traju pokušaji da se taj raskol prevaziđe, ali on i dalje traje.

Prilog Sanje Nikolić u časopisu Gradac bavi se dijalogom Pravoslavne crkve sa koptskom i drugim drevnoistočnim crkvama. U dogovoru sa izdavačem Danas donosi odlomke iz ovog članka. Izbor i oprema teksta redakcijski.