Stanislav Hočevar: Idemo dalje putem inertne pseudotradicije

Sadašnje istorijske prilike veoma su osobene. Intuitivno otkrivam da je u ovom istorijskom trenutku visokih napetosti potrebno biti vrlo delikatan i propozitivan. To i pokušavam da budem. Uočavam da sam upravo zbog toga u svojoj osobenoj misiji prihvaćen mnogo više nego što bih smeo da očekujem…

Da, smatram čudesnim darom Božjim, ne znam koliko i zasluženim, što ovde i sada smem da predstavljam „Rimokatoličku crkvu“, kako u Srbiji vole da je zovu, a vernici naše Crkve samo „Katolička“, misleći na više različitih liturgijskih obreda, a ne samo na „rimski“. Većina žitelja Srbije, mislim na pravoslavne, zapažaju – i često mi upućuju svoje komentare – kakav je moj konkretan odnos prema Pravoslavnoj crkvi. Dok se mnogi vesele i mom „pojanju“ kad prisustvujem „pravoslavnoj“ liturgiji, ima ih koji misle da već uvodnim inter-communio, razmenu svetih tajni… A nije baš tako.

Navedeni primer pokazuje i svu kompleksnost istorije i sadašnje stvarnosti. Naime, u Katoličkoj crkvi takođe postoje različiti liturgijski obredi, pa i tzv. vizantijski. I ne samo to! U prvom milenijumu smo sa Istokom, to jest sa sadašnjim pravoslavnim crkvama živeli i pravnu formu jedinstva, uprkos različitostima koje su postojale već tada.

A te različitosti su, pored ostalog, sledeće: dok se na Zapadu hrišćanstvo kao Crkva (dakle, „rimokatolička“ Crkva) organizovalo na sveopštem nivou, tako da je rimski biskup (jer u Rimu su svoj život krvlju svedočenja zapečatili apostoli Petar i Pavle) u zajedništvu sa svim biskupima (episkopima) organski povezivao „svekoliku Crkvu“, na Istoku je „organizacioni princip“ – lokalna ili mesna Crkva. Tako su, za razliku od Zapadne crkve, na Istoku formirane patrijaršije kao autokefalne crkve. Tako je i danas. U Katoličkoj crkvi rimski biskup – papa – zvanično predstavlja celu Crkvu.

Ona se ne organizuje u autokefalne crkve, nego u biskupske konferencije, koje nemaju isto pravno značenje kao patrijaršije i obično su vezane za područje jedne države. Takva struktura Katoličke crkve omogućuje veću internu komunikaciju unutar nje, što svakako nosi i veću izloženost mogućoj autoritarnosti.“Vatikan“ kao „država“ samo je standardna struktura organizacije u službi garanta slobode rimskom biskupu. Tako svoju pastirsku i animatorsku ulogu on može da vrši slobodno, to jest proročki – dakle, nezavisno od političkih struktura. „Vatikan“ kao država i kao središte crkvene zajednice služi isključivo vrhovnom vođstvu i učiteljstvu Crkve (važnost doktrine), zato se i zove Sveta stolica. Budući pak da je papa – nužno – i prvi odgovoran, suveren državne zajednice, zato se po međunarodnim uzancama tako i prihvata.

Ali Vatikan kao državu vodi državni sekretar NJegove svetosti. Budući da je rimski biskup postavljen da kroz istoriju bude vidljiv znak jedinstva čitave Crkve, zapravo čitavog hrišćanstva – jer pravi centar je Isus Hrist – on mora da pokreće svestrani dijalog među svim lokalnim ili partikularnim crkvama i da brine za očuvanje i rast vere u mističnom Telu Crkve. U ekleziologiji – učenju o Crkvi – rado se koristi pojam „mistično Telo Hristovo“, s ciljem da se jasnije uoči razlika između Isusovog istorijskog postojanja na Zemlji i NJegovog boravka u instituciji Crkve kroz vekove.

Brinući se izvanredno snažno za pravovernost učenja, papa time omogućuje i očuvanje dostojanstva ljudi; svaka dogma Crkve je ujedno i garant integralnosti ljudskog bića. Jedna od njegovih najuzvišenijih službi jeste da sve snage ulaže u jedinstvo i zajedništvo Crkve. To jedinstvo treba da bude izraženo na emotivnom, sadržajnom, pravnom, pastoralnom i liturgijskom području. Samo takvo jedinstvo i zajedništvo omogućava Crkvi da bude misionarska, to jest da približi bogatstvo Jevanđelja svim narodima, jezicima i kulturama. Samo na taj način rimski biskup može da promoviše dijalog u koncentričnim krugovima (socijalni, međureligijski, ekumenski i eklezijalni dijalog).

Crkva kao proročka zajednica nužno je kvasac i so svetu. Ne treba zaboraviti da je hrišćanstvo u svojim prvim vekovima bilo neprestano progonjeno i da je Konstantin Veliki (rođen u Nišu od majke Svete Jelene), dajući slobodu hrišćanstvu – izmeštajući pritom sedište Rimskog carstva u Carigrad – nužno ostavio velike i osobene tragove u razvoju pre svega istočnog hrišćanstva.

Car Konstantin i njegovi naslednici davali su izvanredno veliku podršku Crkvi Istoka – tako da su se razvile svojevremene simfonije između prestola i oltara – dok je u Rimu papa ostao bez te spoljašnje snažne podrške. Rim je zato uvek jače naglašavao teološke razloge svoje misije (na primer, mučeništvo apostola Svetog Petra i Svetog Pavla u Rimu), snažnije čuvajući svoju nezavisnost od politike i istovremeno se pripremajući za borbu protiv svih opasnosti nadolazećeg talasa „paganskih“ naroda, tj. onih što dotad nisu prihvatili Hristovo učenje.

Rim je upravo zato vrlo jako proširio misionarsku mrežu. Tako je bio nužno izazvan od jače organizuje pedagoške, socijalne, kao i organizacione modele svog delovanja. Taj poslednji momenat sa sobom je nužno nosio jačanje papine uloge, ili njegov tzv. primat. Ali papina „nezabludivost“ (koja je definisana tek na Prvom vatikanskom crkvenom saboru sredinom 19. veka, kada je Crkva živela u zaista teškim uslovima) – odnosi se, naglašavam, samo na onaj čin kada kao prvi i vrhovni pastir u zajedništvu sa svekolikom Crkvom na svečani način proglašava dogmu! Ne odnosi se, dakle, na njegov lični život, na njegove svakodnevne reči i dela, nego na njegovu finalnu odgovornu misiju: da čovečanstvu, opterećenom mnogolikim idejnim raskršćima, može da omogući sigurnost spasenja!

Na Crkvi je da svetu objektivno pokaže kojim putem ili načinom je moguće postići taj cilj. Biskupi u katedralama imaju svoj tron, i to ne da bi udobno živeli, nego da bi u zajedništvu Apostolskog zbora – s Petrom na čelu – ljudima garantovali pravu duhovnu hranu i put spasenja. Rimski biskup mora, dakle, – da ne bi bio uzrokom redukovanja shvatanja Boga, a time i dostojanstva ličnosti, porodice i društva – da predsedava čitavoj Crkvi u „istini i ljubavi“, kako tvrdi Sveti Ignjatije Antiohijski. Upravo zato se pape neprestano oglašavaju i moraju da imaju – kako kaže sadašnji papa – duh „svojih ovaca“.

Burna istorija Zapada doprinela je da se Rimokatolička crkva izrazitije bavi istorijom i svime što joj pripada. Osobena istorija Istoka – posebno bogaćena susretom s napredujućim islamom, što je, posledično, umanjivalo njenu komunikaciju sa Zapadom – doprinela je da snažnije čuva Tradiciju i tradicije o kojima je nešto ranije bilo reči.

Te dimenzije, o kojima u ovom slučaju govorimo u odnosu na Katoličku crkvu, doprinosile su velikom misionarskom poletu, što znači širenje katoličke vere na sve kontinente, pogotovo do Drugog vatikanskog sabora. Tako naša Crkva danas ima preko milijardu i tri stotine miliona vernika. Broj katolika i danas neprestano raste, pre svega u Aziji (posebno na Filipinima) i Africi. Jasno je da današnje osobeno doba mnogo utiče na sadašnje stanje u Crkvi: u našoj Crkvi danas živimo momenat razlučivanja, obnove, ekumenizma i međureligijskog dijaloga.

Danas ona na integralniji način promišlja svoja suštinska svojstva – da je jedna, sveta (jer joj je glava Hrist Gospod), katolička (katoličanska, saborna) i apostolska. To joj daje zadatak da današnjem čoveku pomaže u ispisivanju celovitije antropologije; ne sme i ne želi da mu uskrati Nebo i Večnost. Zato neskriveno ističe odgovornost biskupa (ima ih preko pet hiljada), sveštenstva, monaštva i tzv. duhovnih pokreta svojih vernika, koji donose duhovno proleće u sve pore društvenog života.

U zapadnom hrišćanstvu sve monaške / redovničke zajednice imaju i snažan karakter istorijskog odgovora na potrebe Božjega naroda na putu. Tako je moj duhovni otac, don Bosko, u vreme urbanizacije i industrijalizacije Evrope mladima postao pravi putokaz „dobrog hrišćanina i poštenog građanina“.

Meni je posebno draga naglašena univerzalnost Katoličke crkve: pomaže mi da svakom pojedincu i narodu mogu što prisnije da se približim! U svakom narodu mogu da se otelovim i u svakoj zajednici pronađem konstante zajedničkih, opšteljudskih vrednosti…

Sada je kod svih snažnije prisutna svest kakvu je ulogu na ovim našim prostorima imala Rimska imperija. Može se reći da je za sadašnje okvire Srbije izvanredna povlastica to što je na njenom tlu rođeno 17 rimskih (rimsko-carigradskih) imperatora. Reč je o nasleđu kojeg, po mom skromnom mišljenju, nismo dovoljno svesni, pa se – potpuno logično – njime premalo obogaćujemo. Ukratko, mi smo sinovi i kćeri bogate istorije.

Budući da je naša nadbiskupija geografski prilično prostrana, putujući po njoj često slušam radio i sa žaljenjem primećujem da u mnogim emisijama ima mnogo subjektivnog, jednostranog tumačenja istorije. Otud bih prevashodno istakao da je naša Srbija upravo zbog velikih istorijskih potresa bila označena kao granica (Drina, Sava, Dunav). Do šezdesetih godina prošlog veka ona se na neki način ideološki neprestano intenzivirala.

Od tada (uz rađanje Evropske unije i Drugi vatikanski crkveni sabor u Katoličkoj crkvi), ta granica se mukotrpno preobražava i dobija ulogu mosta, ili – ako hoćete antropološki naglašenije – u mesto susreta, ili značenjski još jače naglašeno – u zonu procesa „preobražavanja“.

Granice nekadašnje Istočne i Zapadne rimske imperije postale su u prvom milenijumu na neki način granice Rima i Carigrada; potom katoličanstva i pravoslavlja, Istočne i Zapadne crkve, a time i granice različitih percepcija, pogotovo kulta, kulture i istorije.

Do sada među nama nije integralno interpretirano ni to šta na idejnom polju znači dolazak nove velike monoteističke religije – islama! Dalje: u istorijskim udžbenicima vrlo je selektivan i jednostran pristup Krstaškim ratovima. Skloni smo da gledamo samo na spoljašnje fenomene, ne pitajući se pritom gde su uzroci određenim procesima. To je za nas na Balkanu – rekli bi Makedonci – prava „boljka“.

Dozvolite mi kratak ekskurs: od mojih studija teologije sve do danas uvek me u čitanju Jevanđelja izaziva činjenica da su apostoli spavali dok se Isus molio i krvlju znojio u Getsimanskom vrtu.

Nameće mi se pitanje da li je to stvarno bilo moguće. Papa Benedikt XVI sa svojom aristokratskom jednostavnošću kaže: Isusovi učenici, dakle, apostoli, u stalnoj su opasnosti da spavaju, dok se čovek suočava s velikim problemima i patnjama. Isusovi učenici, apostoli, moraju neprestano da paze da dobro upoznaju celokupnu problematiku čovečanstva u njenom istorijskom pojavljivanju!

To se među nama događa i danas. Idemo dalje putem inertne pseudotradicije. Zato se među nama rađaju fanatičnost, radikalizam, zilotizam, razdori…

Takva istorija prouzrokovala je i podelu onoga što nije deljivo (u Crkvi – na pravoslavnu i katoličku tradiciju, s vremenom i protestantsku). Čak i na idejnom području do danas nismo našli adekvatne pojmove: kada kažemo „katolik“ i „pravoslavac“ ne mislimo, nažalost, na objektivno značenje tih reči, nego im pridajemo hipoteku proisteklu iz istorijskih turbulencija. Jedan pojam nužno uključuje i onaj drugi: jer ako sam ja „katolik“ u punom smislu te reči – kako protumačismo – onda sam nužno i „pravoslavan“ i obrnuto!

Istorijski pojednostavljeno gledano, sada je ovako: srpski, crnogorski i makedonski narod, pripadaju pretežno pravoslavlju, a Hrvati i Slovenci – Katoličkoj crkvi. Zbog našeg suživota, zbog silovitih političkih događaja na našem, geostrateški izrazito trusnom području, tokom vremena je, uključivanjem i islama, oštra granica između Istoka i Zapada – pa zato i katoličanstva i pravoslavlja – često bivala prekinuta ili politički menjana.

Važnost i nužnost trgovine (primum vivere deinde psihosophari) vodila je ljude iz jednog u drugi kraj. Tako su na području sadašnje Srbije imali izuzetno veliku ulogu trgovca ne samo iz Bosne i Hercegovine, nego na poseban način i Dubrovačka republika, i to od srednjeg veka do novijeg doba. Pri svemu tome, iz Evrope su mnogi dolazili u Srbiju zbog rudnog bogatstva i trgovanja, neretko ključno doprinoseći i razvoju srpskog naroda, tj. srpske države(kao što je to bilo i od XIX veka, što je takođe nedovoljno znano). Te i mnoge druge okolnosti nosile su sa sobom i prisutnost Katoličke crkve.

Žalosno je što nije poželjno afirmisati da je hrišćanstvo uvek težilo jedinstvu; da su se Istočne i Zapadna crkva uvek međusobno tražile, čak su sklapale i poništavale saveze. Tako su nastajale „unije“, kao svojevrsna povezanost s Rimom različitog intenziteta i s različitim motivima (setimo se samo Nemanjića). Katolička crkva, s jasnim ustrojstvom onog „prvog“, u sebi neprestano nosi svest da je Crkva jedna! Biti jedna Crkva jeste konstitutivna dimenzija Hristove koncepcije hrišćanstva. Svaki nedostatak integralnosti vere i integralnosti Crkve kao zajednice cepa jedinstvo i prouzrokuje sukobe.

Katolici u Srbiji

Na području sadašnje Srbije bilo je već u rimsko doba (dakle, u vreme nepodeljene Crkve) više sedišta biskupa – episkopa: na primer u Sirmijumu, Singidunumu, Viminacijumu, Naisusu itd. Dolaskom Slovena nastaju mnoge promene. Naš uvaženi proučavalac istorije prof. dr Zoran M. Jovanović je u mnogim svojim knjigama, koje je objavila naša Nadbiskupija (na primer, Beogradska rimokatolička nadbiskupija, njeni natpastiri i crkve kroz epohe; Istorija Beogradske nadbiskupije na ušću Istoka i Zapada; Beogradska nadbiskupija i njeno okruženje u vremenu i prostoru…), to vrlo pregledano, jasno i savesno predstavio. Što se tiče Beogradske nadbiskupije, moram naglasiti da njeni koreni kao biskupije sežu u četvrtu deceniju XIII veka, kada je svakako postojala. NJena potonja istorija posledica je duha vremena i duha mesta. Mislim da je u ovom trenutku najvažnije podsetiti da je obnovljena 1924. godine, i to u skladu s Konkordatom između Kraljevine Srbije i Svete stolice 1914. godine. U to doba, tj. posle Prvog svetskog rata, u prisajedinjenoj Vojvodini osnivaju se za relativno veliki broj katolika nove dijeceze – Subotička i Zrenjaninska (godine 2003. u Novom Sadu je osnovan egzarhat za katolike istočnog obreda – Ukrajince i Rusine, a 2008. osamostalila se i Sremska biskupija). Beogradska nadbiskupija dobija 1978. godine i mitropolitski tron (što ne treba da čudi, jer planovi za taj čin datiraju odranije). Nakon raspada socijalističke Jugoslavije formira se i nova Međunarodna biskupska konferencija Sv. Ćirila i Metodija sa sedištem u Beogradu i obuhvata Srbiju s Kosovom i Metohijom, Crnu Goru i Makedoniju. I dok su u Vojvodini katolici pretežno Mađari i Hrvati, na području Beogradske nadbiskupije oni potiču iz najmanje dvadeset naroda.

Miloš Jevtić

Doajen radio-novinarstva Miloš Jevtić vodio je tokom 2017. i 2018. godine seriju razgovora sa nadbiskupom beogradskim Stanislavom Hočevarom na osnovu kojih je nastala knjiga „Predeli verovanja“ (izdavač NM libris, Beograd 2018).

Kako primećuje autor predgovora ovoj knjizi prof. dr Darko Tanasković, nadbiskup Hočevar se u razgovorima sa Milošem Jevtićem bezuslovno iskazuje kao čovek dijaloga i „kao Slovenac koji ne odbija da bude i Srbin i Balkanac“ koji „ima razvijen sluh za dalekosežnu, nekad potmulu a nekad gromoglasnu grmljavinu istorije“.

U dogovoru sa izdavačem Danas u ovom broju koji izlazi uoči katoličkog Uskrsa prenosi odlomak iz knjige nadbiskupa Stanislava Hočevara. Izbor i oprema teksta redakcijski.