Ko pamti zločin u Štrpcima?

Porodice žrtava već skoro tri decenije čekaju pravdu, istinu i priznanje od državnih institucija Srbije. Pravnosnažno su osuđena samo dva počinioca ovog zločina dok su trenutno u toku postupci pred sudovima u Bosni i Hercegovini i Srbiji desetorici, odnosno petorici pripadnika Višegradske brigade VRS. Do danas su pronađeni posmrtni ostaci četiri žrtve u jezeru Perućac, dok nema napretka u potrazi za ostalim žrtvama. Porodicama žrtava, koje su uglavnom državljani Republike Srbije, uskraćen je status članova porodica civilnih žrtava rata zbog toga što su oteti putnici stradali van teritorije Srbije, iako bili su njeni građani.

Žrtve zločina u Štrpcima nevidljive su u državnoj politici sećanja u Srbiji koja prepoznaje isključivo srpske žrtve oružanih sukoba devedesetih godina kao žrtve vredne memorijalizacije. Pored viktimološkog narativa o srpskom narodu kao kolektivnoj žrtvi ratova devedesetih godina, trenutno dominantna politika sećanja otvoreno i snažno glorifikuje ulogu srpskih vojnih snaga u ratovima devedesetih i osuđene i neosuđene ratne zločince. U takvom kontekstu, teško je zamisliti memorijalizaciju, empatiju i brigu za civilne žrtve nesrpske nacionalnosti poput 20 putnika voza 671 na liniji Beograd-Bar, koji su iz voza odvedeni samo zato što nisu Srbi.

Jedan od retkih pozitivnih primera priznanja institucija Srbije za žrtve iz manjinskih etničkih zajednica je Opština Prijepolje koja svake godine zvanično obeležava godišnjicu otmice u Štrpcima prijemom porodica žrtava kod predsednika opštine i komemoracijom pored spomenika posvećenog žrtvama na obali Lima. Prijem porodica uz dodeljivanje simbolične novčane pomoći iz opštinskog budžeta i komemorativni skup sa polaganjem venaca dešavaju se svake godine bez obzira na stranačku pripadnost čelnika opštine. To je i slučaj i tokom oba mandata trenutnog predsednika opštine Dragoljuba Zindovića iz Srpske napredne stranke, koji zvanično osuđuje zločin i zahteva njegovo rasvetljavanje i kažnjavanje počinilaca.

Spomen-obeležje posvećeno devetorici ubijenih Prijepoljčana podigla je Opština Prijepolje 2009. godine, nakon odluke većine odbornika Skupštine opštine. Međutim, spomenik navodi samo imena devet žrtava iz Prijepolja umesto svih otetih putnika iz voza, što je bilo predmet podela od samog početka razgovora o izgradnji spomenika. Centar za zaštitu ljudskih prava i toleranciju Polimlje, uz podršku 50 nevladinih organizacija i pojedinaca iz celog regiona, podneo je 2018. godine zahtev za dopunu table sa imenima žrtava lokalnoj samoupravi u Prijepolju sa objašnjenjem da je „žrtva žrtva bez obzira na njen identitet, porijeklo, prebivalište“. Ovaj zahtev do sada nije usvojen.

Pored komemoracije Opštine Prijepolje i nevladinih organizacija, aktivista i aktivistkinja koje i u Beogradu obeležavaju godišnjicu otmice, u Prijepolju se održava i odvojeni program pod nazivom „Štrpci bez mezara“ u organizaciji Islamske zajednice u Srbiji i Bošnjačke kulturne zajednice, i sa stranačkim prizvukom, koji se završava zajedničkom šetnjom do spomenika. Dok opština obeležava zločin u Štrpcima kao stradanje devet Prijepoljaca, govornici skupa u prepunoj sali Doma kulture Prijepolje podvlače da su žrtve Bošnjaci, uz kratak pomen Tome Buzova. Iako je sećanje na zločin i njegove žrtve glavni razlog za okupljanje, porodice žrtava, većina kojih ne prisustvuje ovom veoma posećenom skupu, jedva su i pomenute u govorima.

„Ko u ovoj zemlji zaboravi 27. februar 1993. i stanicu Štrpci odustao je od budućnosti“, kaže natpis na spomeniku pored obale Lima u Prijepolju. Opština Prijepolje, kao i Priboj u slučaju obeležavanja godišnjice zločina u Sjeverinu, previše su retki primeri odavanja priznanja žrtvama nesrpske nacionalnosti od strane institucija u Srbiji. Na državnom nivou Srbije je memorijalizacija nesrpskih žrtava nezamisliva. Etnički preduzetnici i populističke državne vlasti politički instrumentalizuju civilne žrtve ratova devedesetih godina iz svojih etničkih grupa dok porodice žrtava već po skoro trideset godina čekaju na sudsku pravdu, i dalje nedostižni status porodica civilnih žrtava rata i prepoznavanje njihove patnje.

Autorka je doktorka istorijskih nauka