Nacionalistički monopol nad sećanjem

Zakon predstavlja pravni propis kojim je regulisana memorijalizacija ratne prošlosti Republike Srbije od Prvog balkanskog rata do poslednjeg sukoba na Kosovu (1912-1999). „Predlog zakona o spomen obeležjima“ nakon netransparentne javne rasprave izazvao je pozitivne i negativne reakcije zainteresovane javnosti zbog čega je 2015. povučen iz procedure bez objašnjenja. Nakon tri godine, po hitnoj proceduri, na predlog Vlade, zakon je izglasan pod nazivom „Zakon o ratnim memorijalima“.

Po njemu, ministar za rad, zapošljavanje, socijalna i boračka pitanja, na osnovu mišljenja Saveta za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova Srbije i Zavoda za zaštitu spomenika odlučuje o postavljanju i/ili uklanjanju spomenika. Lokalna samouprava, odnosno opštine i gradovi mogu biti samo predlagači, ali ne mogu odlučivati o predlozima za podizanje spomenika.

Prema Zakonu o ratnim memorijalima, jedinice lokalne samouprave izvršavaju rešenja Ministarstva – podižu, uklanjaju i evidentiraju spomenike na njihovoj teritoriji. Potvrda apsolutnog državnog monopola na sećanje o ratu, vidi se i po tome što u Savetu nisu predstavnici udruženja građana, pre svega udruženja porodica žrtava, već isključivo državni službenici. Na osnovu Zakona, inicijativu za podizanje novih spomenika mogu dati građani, pravna lica i državni organi, ali postoji niz restriktivnih odredbi.

Zakonom se reguliše da spomenici moraju označavati kulturu sećanja koja je u vezi isključivo sa „tradicijama oslobodilačkih ratova Srbije“; zabranjuje se podizanje novih kao i uklanjanje postojećih spomenika koji simbolizuju gubitak suvereniteta, teritorijalnog integriteta, celokupnosti, nezavisnosti i slobode Republike Srbije; zakon zabranjuje podizanje spomenika licu koje je zastupalo fašističke, nacističke, šovinističke, separatističke ideje ili ideologije, ili koji je bio saradnik agresora, okupatora, njihovih saveznika ili pomagača… Pod ovu odredbu ne spadaju osobe koju su rehabilitovane Zakonom o rehabilitaciji ili čiji su procesi o rehabilitaciji u toku (2006-2011).

Na osnovu ovakvog zakonskog rešenja postavlja se pitanje kakav tretman će dobiti spomenici koji obeležavaju stradanje Bošnjaka u Sandžaku (otmice i ubistva u Sjeverinu i Štrpcima) ili da li će biti moguće obeležiti mesta zatočeništava civila i vojnika hrvatske nacionalnosti u Srbiji tokom 1991. godine, kao i na primer niza zločina u Sremu koji su počinili pripadnici SRS, a za koje je osuđen Vojislav Šešelj. Nakon donošenja zakona, Večernje novosti su izveštavale da će „najverovatnije već na jesen (2018.) biti uklonjeni svi spomenici podignuti osvajačima, ratnim zločincima i teroristima“. Ovakve najave preko medija govore o uklanjanju: spomenika, bista i ploča koje se tretiraju kao neprijateljske, kao što su biste Aćif efendiji u Novom Pazaru i spomenici pripadnicima Oslobodilačke vojske Preševa, Bujanovca i Medveđe u Preševu (OVPBM).

Aćif efendija je za deo Bošnjaka nacionalni heroj. Jer je sprečio četničke jedinice da prodru u Novi Pazar tokom Drugog svetskog rata, za druge je ratni zločinac zbog saradnje sa okupatorom. Streljan je u januaru 1945. godine, u novopazarskom naselju Hadžet. Pogubljen je zbog progona i ubistva Srba, Bošnjaka i Jevreja iz ovog grada. Aćif efendija je spomen ploču u centru Novog Pazara, na inicijativu Bošnjačkog nacionalnog vijeća, dobio u avgustu 2012. Lokalnoj samoupravi je naloženo je da ukloni ovo obeležje. Međutim, bista nije uklonjena i s vremena na vreme predstavlja odličan poligon za testiranje bošnjačkog i srpskog nacionalističkog ponosa, samo se u odnosu na godine menjaju akteri.

Spomenik borcima OVPBM u centru Preševa postavljen je novembra 2012. u okviru obeležavanja stote godišnjice od osnivanja albanske države. Uprkos burnim reakcijama albanskih političara, spomenik je u januaru 2013. policija „u tišini“ uklonila. U to vreme intenzivirani su pregovori u Briselu između Beograda i Prištine, pa je rušenje spomenika poslužilo kao dokazivanje da je tada nova Vlada i dalje na tragu nacionalističke politike iz devedesetih, legitimizovane borbom protiv „separatizma“.

Međutim, na jugu Srbije postoji desetak spomenika posvećenih pripadnicima OVPMB-a, ali nijedan nije izazvao žestoke reakcije poput ovog u centru Preševa. U centru Velikog Trnovca, obližnjeg sela, duže vreme postoji spomenik Ridvanu Ćazimiju, poznatijem kao Komandant Leši, iznad koga se vijori albanska zastava. Malom delu srpske javnosti je poznato da je spomenik za 12 pripadnika policije podignut kod bujanovačkog sela Lučane. Spomenik srpskim policajcima svakodnevno su obezbeđivali pripadnici žandarmerije i bio je neadekvatan za obilazak porodica poginulih. Jula 2015. godine, spomenik je uklonjen, u isto vreme kada je u Preševsku dolinu trebalo da dođe predsednik Vlade Aleksandar Vučić. Na kraju, spomenik je premešten u Bujanovačku banju, u porti crkve.

Prethodni primeri govore da se uklanjanje spomenika koristi kao nacionalističko oruđe države Srbije preko koga izvršna vlast u odnosu na aktuelni trenutak aktivira moć. Donošenjem Zakona o ratnim memorijalima uokviren je koherentan narativ kojim se spomenici moraju poštovati, a koji se maskira „oslobodilačkom“ tradicijom, te zatim floskulama kao što su opšti državni interesi, nacionalna i verska osećanja, kao i oni koji ne prikazuju stvarne i istorijske činjenice. Da se iza „oslobodilačkog“ krije jedna druga ideologija govore nam druga dva primera.

Spomenik Dragoljubu Mihailoviću, vođi četničkog pokreta, na Ravnoj gori dobio je dodatno priznanje kada je grupa oficira i vojnika Vojske Srbije, maja 2018. godine, posetila spomenik. Ovu posetu Ministarstvo odbrane je demantovalo. Drugi primer je spomenik Jaši Tomiću u centru Novog Sada koji je podignut 2006. godine u vreme kada je gradonačelnica Novog Sada bila Maja Gojković, tada funkcionerka SRS. Jaša Tomić je istorijska ličnost, između ostalog, poznat po tome što je učestvovao u prisjedinjenju Vojvodine Srbiji odnosno Kraljevini SHS-a. Bio i istaknuti antisemita.

U borbi između „oslobodilaca“ i „poraženih“, nestaje sećanje o civilnim žrtvama ratova koju proizvodi Zakon o ratnim memorijalima. Tako na red rušenja mogu doći spomenik otetim i ubijenim civilima u Prijepolju i Sjeverinu koji su nastali kao opomena i sećanje na otete i ubijene civile, građane Srbije pogrešne pripadnosti. Takođe, obeležavanje mesta zločina (Hrtkovci, Kukujevci), mesta zatočenja (Stajićevo, Begejci), masovnih grobnica (Rudnica, Petrovo Selo, Perućac, Batajnica), prostora gde je vršena tortura (Šljivovica, Mitrovo polje), ubistava koja su počinjena na teritoriji Srbije postaju ovim zakonom nelegalna, jer zadiru u „gubitak suvereniteta, teritorijalnog integriteta, celokupnosti i nezavisnosti i slobode Republike Srbije“.

Ako je ovakav Zakon na snazi, postavlja se pitanje ko će se drznuti da podnese ili sam instalira spomenik, za više od 700 leševa kosovskih Albanca i Albanki, koji su dve godine skrivani u ime državnog interesa u Batajnici? Nema spomenika, nema ni zločina, da parafraziram zapis Obrada Stevanovića, policijskog generala koji je učestvovao u operaciji skrivanja tela sa Kosova.

Iako je prošlo devet meseci od stupanja na snagu zakona i dalje ne postoje informacije o rušenju pomenutih memorijala niti o zabranama postojećih inicijativa za nove spomenike. Takođe, ne postoje javno dostupne evidencije koje je nadležno Ministarstvo uz informacije od lokalnih samouprava trebalo da dostavi javnosti do kraja prošle godine: evidencije o broju i stanju ratnih memorijala, kao i ambicioznu ideju da se utvrdi evidencija žrtava iz „oslobodilačkih ratova“ od 1912-1999. godine. Zakon je praktično neaktivan, ali kao i drugi pravni mehanizmi u zamrznutoj državi aktiviraju se samo po potrebi i nalogu moćnih.

Preuzeto sa dwp-balkan.org