Omaž prijedorskim žrtvama u centru Beograda

Unutar kupole, u tom pretoplom klaustrofobičnom prostoru, čuju se haška svedočenja žrtava zločina u opštini Prijedor. Čuje se i pucnjava. Okačena su njihova imena i fotografije. Među njima je i oko 30 ubijenih članova šire familije Anite Zečić, mlade bosanskohercegovačke umetnice i autorke ove instalacije, koju je nazvala „Prijedor ’92“, posvećenu svim civilnim žrtvama rata u prijedorskoj opštini.

Prema Bosanskoj knjizi mrtvih, tokom rata u BiH stradalo je 4.868 Prijedorčana, od čega je 3.819 ubijenih civila. Među prijedorskim civilnim žrtvama 3.515 su Bošnjaci, 186 Hrvati, 78 Srbi i 40 civili drugih nacionalnosti.

Prvi put u prestonici Srbije je na ovakav način, a zahvaljujući Fondu za humanitarno pravo, obeležen Dan bijelih traka – u znak sećanja na žrtve rata u prijedorskoj opštini od 1992. do 1995. godine. Tog 31. maja 1992. srpske vlasti u Prijedoru naredile su stanovnicima nesrpske nacionalnosti da na prozorima svojih kuća istaknu belu tkaninu, a da pri izlasku iz kuće oko ruke stave belu traku. Ovo je bio početak kampanje progona nesrba – ubistava, mučenja, nasilja, silovanja i seksualnog zlostavljanja, ponižavanja, uništavanja verskih objekata i masovnih deportacija.

Anita Zečić je svoj „putujući spomenik“ već izlagala u BiH, Hrvatskoj, Austriji, ali i ispred Haškog tribunala uoči presude ratnom zločincu, nekadašnjem komandantu vojske bosanskih Srba Ratku Mladiću. Ali, kako Anita kaže u razgovoru za Danas, jedna od najvećih želja joj je bila da svoju umetničku instalaciju postavi baš u prestonici Srbije.

Nešto što nismo mogli da zamislimo da će se dogoditi bez incidenata, dogodilo se 31. maja ove godine. Instalacija „Prijedor 92“ bila je postavljena u samom centru Beograda, ispred gradske, a preko puta Skupštine Srbije. Anita nam objašnjava da je svoje umetničko delo napravila zbog poražavajuće tišine o brojnim zločinima nad civilnim stanovništvom prijedorske opštine, ali i zabranom vlasti da se sagradi spomenik dostojan njihovog stradanja. Iako živi u Beču, Anita za sebe kaže da je iz tri grada, jer joj je otac iz Prijedora, majka iz Kozarca, a ona je odrastala u Sanskom Mostu.

Dok govori za naš list, iz Anite izbija neverovatna pozitivna energija, empatičnost koja se u ovo tmurno vreme retko viđa. Elan i osmeh krase ovu mladu umetnicu, zbog koje zasigurno ima nade u bolje sutra na ovim prostorima.

– Poslijednjih 20-ak godina radim volonterski na obilježavanju stradanja u logoru Omarska. Mama me je vodila na razne događaje, pa smo tako na primer čistile Kozarac. Nekako sam stalno bila okružena Prijedorom. Kada sam otišla na bečki Univerzitet primenjene umetnosti, nisu mi vjerovali da su se u Prijedoru nosile bijele trake… Zbog toga sam želela da prikažem šta se dješavalo, priča nam Anita. Kako objašnjava, spomenik izgleda kao kupola, jer se kupole mogu naći u džamijama, sinagogama, crkvama…

– Kupola je spajanje svih vjeroispovesti. Bijele je boje zbog nevinih žrtava koje su stradale. Takođe, putujućeg je karaktera, jer u Prijedoru nijedno mesto nije dostojno obilježeno. Na primer, mesto gde je bio logor Keraterm ima samo ploču, za 102 djece koja su stradala isto nema spomenika… Zbog toga je moja instalacija upravo simulacija logora, straha od zatvorenog prostora, borbe za život… I zato je prostor unutar uzak i previše je vruće, ističe Anita.

Na naše pitanje šta joj kažu posetioci njenog putujućeg spomenika, odgovara da ne mogu da izdrže skoro više od minuta unutar instalacije, te da kod njih izaziva baš to što je i htela. Kaže nam da će posle Beograda pokušati da svoju instalaciju postavi u Prijedoru, jer je mislila da ako spomenik „dođe“ iz Beograda, da će ga vlast u Prijedoru pre prihvatiti.

Anita nije prvi put u Beogradu. Dan pre pada Prijedora njen tata ih je ubacio u autobus za Beograd, u kome živi ujak njene mame. U Beogradu su bili tri meseca, a odatle su otišli za Zagreb, gde su živeli godinu dana. Potom je usledilo izbeglištvo u Nemačkoj do 1998. godine, pa Sanski Most i na kraju Beč od 2005. godine.

– Tata je ostao u Prijedoru, krio se po brdima. Onda je nekoliko meseci proveo u zatvoru u Prijedoru, pa u kućnom pritvoru, da bi iz Bosne izašao krajem 1992. i preko Beograda i Beča došao u Zagreb, kaže Anita i dodaje da je uvek želela da se vrati kući, jer „nigde na svijetu nije kao kod kuće, sve je ljepše“. Na kraju razgovora za Danas kaže da bi definitivno sve bilo drugačije da nema političara.

– Mama me je odgojila da su svi ljudi isti, ističe Anita Zečić.

Poruke i prolaznici

U Anitinoj instalaciji „Prijedor 92“ nalazi se i knjiga utisaka. U njoj su različite poruke iz različitih gradova, od poruka mira do osećanja posetioca. „Da se ne zaboravi“, „Nikad više“, „Zauvek stojimo uz pravdu“, „Hvala ti, Anita“, samo su neke od zapisanih poruka.

Iako je nekoliko policajaca obezbeđivalo obeležavanje Dana bijelih traka u Beogradu, odnosno putujući spomenik, nije bilo incidenata. Pitanje je šta bi se desilo da su mladi osnovci, koji su tog dana slavili malu maturu i koji su prolazili pored spomenika pevajući „Kosovo je srce Srbije“, zapravo znali kome je i čemu „Prijedor 92“ posvećen. Neki prolaznici su zastali, pogledali o čemu se radi, neki su i ušli unutra. Prema procenama organizatora, oko stotinu građana je videlo, odnosno obišlo putujući spomenik Anite Zečić u Beogradu.