Teško privikavanje na crkveni pluralizam

Crkve na pravoslavnom istoku uglavnom su se formirale kao državne i nacionalne sa autokefalnošću u sistemu ustrojstva koja kao organizacioni princip ima dve dimenzije – autokefalnost je bila nužna i korisna u očuvanju nacionalnog i kulturnog identiteta nacija na Balkanu pod stranom dominacijom – misli se na vekove pod Otomanskom imperijom – ali je bila istovremeno i okvir za bujanje etnofiletizma, odnosno, crkvenog nacionalizma – u XIX veku je to bio bugarski etnofiletizam a u XX veku srpski. I to tako traje do danas, s posledicama tipičnim za nepreležanu bolest.
Kako razumeti autokefalnost? Odnosno, kako da ona ne bude kamen spoticanja u modernim vremenima – što inače postaje na vrlo dramatičan način? Zanimljiv odgovor potražili su pravoslavni patrijarsi na saboru u Nikeji održanom povodom dve hiljadite godine hrišćanstva. Poruku hrišćanima sveta potpisao je i patrijarh srpski Pavle i mora se priznati da je to odgovor barem na pitanje autokefalnosti koje, međutim, ostaje i dalje otvoreno jer se politički komplikuje. „Podsećamo da ni u kom slučaju nije moguće – stoji u toj poruci – da, kao istorijsko nasleđe, naš sistem autokefalnih pravoslavnih crkava posluži kao uzrok ili osnova za razvijanje nezavisnosti koja bi bila upotrebljena na štetu našeg jedinstva. Ovo je posebno važno kada se autokefalija povezuje s nacionalnim identitetom i posebnošću naroda. Crkva ne može, po prirodi svojoj, da postane nosilac ili da podgreva političke i nacionalne interese na štetu drugih“.
Odgovor u vezi s problemom autokefalnosti jeste dobar i u crkveno-dogmatskom smislu i precizan, ali je problem u tome – i to se iz izjave vidi – što se događa upravo političko i geopolitičko „umrežavanje“ tog istog problema i to u pravoslavlju od Rusije i Ukrajine do Makedonije i Crne Gore. Naime, svi problemi, jednostavnije rečeno, nisu više toliko crkveni koliko su politički. Koliko su same pomesne crkve sposobne da izbegnu zamke političke manipulacije, to je posebno pitanje ali je uglavnom jasno da nisu uvek. Tako odnosi među pomesnim crkvama postaju – i ostaju – ne međucrkveni već međudržavni. Drugim rečima, u vezi sa ovim problemom mi se jednako vraćamo na početak pa i u davnu istoriju. Iako se ovo zna, jedna šira i dublja dimenzija, koja je zapravo istorijska i geopolitička pozadina problema, u crkveno-političkim sporovima uglavnom se zanemaruje. Ipak, ona nije promakla pažnji velikih pravoslavnih mislilaca u kakve sigurno spada Jovan Majendorf, koji široko i temeljno raspravlja o svim pomenutim problemima, posebno o onima koji se otvaraju na Balkanu i koji se i danas dramatično zapliću u nove političke i geopolitičke enigme. Tradicionalne pravoslavne vrednosti po J. Majendorfu danas su „stavljene pred najveća iskušenja“. „Nove nacije na Balkanu – kaže ovaj poznati teolog – u celini pravoslavlju duguju sve u vezi sa očuvanjem njihove duhovne kulture tokom vekova pod turskim ropstvom, ali one su svoju političku nezavisnost stekle u atmosferi sekularnog romantizma koji nije plod pravoslavne Vizantije već Francuske revolucije. Nisu hrišćanske eshatološke i hristološke ideje uzimane kao najviši cilj već je to bila nacija koja je shvatana kao najviši cilj“. Ako bi se ovo upozorenje poznatog mislioca zanemarilo – a ono se uglavnom zanemaruje – mnogo toga što potresa savremeno pravoslavlje ne bi bilo razumljivo.
Vezana za naciju Crkva je na Balkanu često svodila veru na naciju, crkveni poglavar je imao – često i istovremeno kao u Crnoj Gori – i ulogu etnarha odnosno državnog poglavara. Relativno rano de iure odvojena od države, Crkva je de facto ostala vezana za nju. U tom smislu istorija se ponavlja na Balkanu. To se vidi i po tome što sukobi između kanonski priznatih i kanonski nepriznatih crkava na Balkanu nisu sukobi crkveno-dogmatskog karaktera, već političkog karaktera. Odnosno, borba za autokefaliju ili njeno očuvanje jeste borba za kanonsko-državne teritorije koje se u principu i ne moraju poklapati. Kada se prate konkretne optužbe koje crkve jedne drugima upućuju, jasno se raspoznaje „matrica“ na koju ukazuje J. Majendorf u svom poznatom navedenom delu. Stvaranje novih država na južnoslovenskom prostoru posle razaranja Jugoslavije još jednom je otvorilo sva ova pitanja.
Svi raskoli u pravoslavlju – po sebi se razume – nisu iste prirode i nemaju isti smisao.
Makedonski „raskol“ – kako se u SPC naziva kanonski još nepriznata, a postojeća Makedonska pravoslavna crkva (MPC) – jeste pojava relativno novijeg datuma. U novije vreme su odnosi među crkvama takvi da se i ne nazire neki pomak u smislu rešenja, ali su odnosi između država ne samo opterećeni zbog toga, već su svedeni na najniži nivo za poslednjih pola veka: vlasti Srbije i Crne Gore nisu dozvoljavale makedonskoj državi da obeležava dan kada je odlukom ASNOM-a stvorena makedonska država, situacija u manastiru Sveti Prohor Pčinjski je svake godine na Ilindan sve dramatičnija; državne vlasti Srbije su „prizemljile“ avione makedonske vazdušne kompanije u znak protesta nakon hapšenja arhiepiskopa i „egzarha srpskog“ Jovana Vraniševskog. Crkveno pitanje se pretvorilo u međudržavni problem bez izgleda za brzo rešenje. Problem je, naravno, mnogo širi i dublji iako istorija beleži tek 60 godina otkako je nastao. „Još uvek je živ raskol – stav je prihvaćen u Beogradu – takozvane Makedonske crkve u Povardarju i južnoj Srbiji“.
… Nedavno, SPC je donela odluku da područje Republike Makedonije proglasi „egzarhatom SPC“ s patrijarhom Pavlom kao egzarhom za to područje. To je dovelo do velike napetosti jer se u Makedoniji doživljava kao nepriznavanje države, nacije, jezika i Crkve, odnosno, kao udar na samobitnost makedonskog naroda koja je dobila i svoju državnu inkarnaciju godine 1944. Na majskom saboru SPC učinjen je novi korak – proklamovana je autonomna Ohridska arhiepiskopija sa vladikom – arhiepiskopom Jovanom koga su makedonske vlasti ubrzo uhapsile i osudile. Tu su se međudržavni odnosi, naravno, još više iskomplikovali. Jedna je dimenzija u mreži međucrkvenih odnosa: tu se moraju prihvatiti pregovori jer, s kanonske tačke gledišta, SPC je u pravu – ne može da se formira crkva odvajanjem od majke crkve, a bez „kanonskog otpusta“, odnosno, dozvole matične crkve kao i izvan „kanonskog reda i poretka“. Ali, to je formalna, kanonska strana problema. Stvarnost je mnogo složenija budući da ne postoji Crkva radi kanona već kanoni radi Crkve, a kanoni su u istoriji podložni reviziji pa i abrogaciji.
Moguće je da SPC ima svoju eparhiju u Makedoniji – kao što je ima u nezavisnim državama Hrvatskoj i Sloveniji – za Srbe vernike iz etničke zajednice, ali to može zahtevati i MPC na teritoriji Srbije – u Vojvodini se već gradi hram MPC i nastupaju komplikacije sa vlastima. Tu se otvara druga dimenzija, ona s plana međudržavnih odnosa – i u Srbiji se država meša u poslove Crkve kao što se Crkva meša u poslove države, no situacija nije drugačija ni u Makedoniji. Da bi postojala eparhija SPC u Makedoniji, ona mora biti registrovana kod makedonskih državnih organa, a toga za sada nema. Tako se problem „raskola“ multiplikuje i jednako se prostire na crkvenom i građanskopravnom području određene države. Ta veza je tipično balkanska i nju u savremenoj Evropi malo teže shvataju, jer se u Evropi misija Crkve ne odvaja samo na relaciji država – Crkva, već i na relaciji Crkva – društvo. Ta razlika, formalna u Evropi i u savremenom svetu, na Balkanu je danas bitna i predstavlja smetnju u rešavanju problema. Da bi bili rešeni, ovi i ovakvi problemi, zahtevaju dug vremenski period.
Neke dimenzije ovog „crkvenog spora“ pokazuju da je tu reč o jednom širem i dubljem istorijskom procesu.
S raspadom Jugoslavije u ciklusu Miloševićevih balkanskih ratova za teritorije, raspadala se na svoj način i kanonska struktura SPC koja je bila relativno stabilna u Titovoj Jugoslaviji. Štošta tu deluje paradoksalno, ali stvarnog paradoksa zapravo i nema – tokom raspada bilo je najmanje političkih problema sa Makedonijom i tako sada imamo ovaj „crkveni spor“, koji pokazuje da drama raspada još uvek traje. Frustracije u Makedoniji relativno lako je objasniti – ima se utisak da se u Makedoniji boje da neko iz Beograda gleda na njihovu kasno nastalu državu kao na nešto što je u vremenu prolazno i što će ponovo biti „južna Srbija“. Među Makedoncima se čuje i ovakvo razmišljanje: nama Albanci ne priznaju teritoriju, Bugari nam ne priznaju jezik i naciju, a Srbi ni Crkvu. Za tu vrstu osetljivosti treba imati sluha, ali i razumevanja. I tako sada od tog „crkvenog“ spora zavisi mnogo šta – čak i ravnoteža u regionu. Za neka rešenja u širem krugu pravoslavlja ni SPC ni javnost u Srbiji nemaju sluha.
… Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) nastoji da obnovi status samostalne crkve kakva je funkcionisala u kneževini, zatim kraljevini Crnoj Gori u kojoj je tradicionalno postojao čak i jedan vid teokratije. U nekoj tipologiji balkanskih crkvenih raskola – u kojima je politička dimenzija dominantna – ono što se zbiva s crkvama u Crnoj Gori ne bi se nikako moglo označiti kao crkveni raskol, jer nema ni dogmatskih ni izvorno eklezioloških razlika između SPC i CPC. Problem se prepoznaje kao politički par excellence, pri čemu ni jedna ni druga crkva to ne skrivaju, i tako se i prelama na javnoj, političkoj sceni. Dakle, problem nije u tome što postoje dve pravoslavne crkve – iako se na poratnom Balkanu malo ko miri sa činjenicom crkvenog pluralizma – već u tome što se crkve svrstavaju uz jedan od dva prepoznatljiva politička bloka – onaj koji je bio i ostao za državnu zajednicu sa Srbijom i onaj koji se zalagao za nezavisnu Crnu Goru. I opet se događaji na političkoj sceni odražavaju na sceni crkvenoj i obratno – pri čemu Crkve daju „ton“ i određuju ideološku intonaciju. Stoga neki događaji, koji u drugim prilikama ne bi imali takve razmere, u trenutnoj situaciji dobijaju zaista neobične dimenzije koje su – to im je suština – crkveno-političke.
… Crkve u Crnoj Gori će ostati – i to i jedna i druga: i SPC sa svojom crnogorsko-primorskom mitropolijom i CPC koja treba da reguliše svoj kanonski status. Taj crkveni pluralizam je upravo ono na šta se u našim prilikama ljudi najteže navikavaju – politika ih podstiče da jedna drugu uklanjaju sa scene.