U Beogradu 278 godina nisu štampane knjige

Štampar svih knjiga izdatih na poslednjoj slobodnoj srpskoj teritoriji bio je Makarije, sa sedam kaluđera koji su radili na ilustracijama. Drugu štampariju osnovao je Božidar Vuković u Veneciji, gde je objavio „Službenik“ 1519, „Psaltir“, u dva dela, 1519. i 1520. i „Zbornik za putnike“ 1521. Posle njegove smrti izdavanje knjiga je preuzeo njegov sin Vićenco Vuković, koji je uspešno radio do 1561. U njegovoj štampariji Stefan od Skadra (Marinović), kao zakupac, objavio je 1561. jednu knjigu. Nešto kasnije Vukovićevu štampariju, u svoje vreme cenjenu i zbog dobrog otiska i kvalitetnog poveza, preuzeo je „neki Jakov iz Kamene Reke, rodom iz Makedonije“, koji je objavio „Zbornik“ 1566, a posle je i Kotoranin Jerolim Zagurović objavio tri ili četiri knjige između 1569. i 1572.

Na kraju je staru Vićencovu štampariju preuzeo je 1597. Antonio Rapaceto i objavio jednu „knjigu čiji je pisac i poručilac iguman Stefan (rodom Paštrović), a štampar dečanski jeromonah Sava; njih dvojica objaviće iste godine i prvi srpski bukvar“. U staroj Vukovićevoj štampariji Bartolomej Đinami je objavio bar „24 izdanja na srpskom jeziku, među kojima i jedan skupoceni Psaltir (1638).

U Veneciji je tokom 16. i 17. veka štampano prema istraživanjima Miroslava Pantića više od dve stotine srpskih knjiga. Poslednja knjiga objavljena u štampariji porodice Đinami pred „dugo zatišje“ bila je „Psaltir“ iz 1638.

U prvoj polovini šesnaestog veka, u isto vreme kada je u Veneciji Vuković počeo da izdaje knjige, širom Srbije se po manastirima osnivaju male štamparije i počinju da se objavljuju bogoslužbene knjige. Prvu takvu štampariju osnovao je 1520 Božidar Goraždanin „iz roda LJubavić“ koji je sa svoja dva sina izdao 1523. tri knjige: „Službenik“, „Psaltir“ i „Molitvenik“. U štampariji manastira Rujan Makarije je odštampao „Četvorojevanđelje“ 1537. tehnikom drvoreza, u Gračanici je 1539 izdat „Oktoih petoglasnik“, u štampariji manastira Mileševa 1544. objavljen je „Psaltir“ i 1546 „Molitvenik“. U drugoj štampariji manastira Mileševa objavljen je 1557 „Psaltir“. Štampar Mardarije je posle propasti Beogradske štamparije osnovao u Mrkšinoj crkvi novu štampariju u kojoj je objavio dve knjige: „Četvorojevanđelje“ 1562 i „Triod cvetni“,1566. U poslednjoj srednjovekovnoj srpskoj štampariji u štampariji Stefana Skadranina u Skadru odštampan je „Triod cetni“ 1563.

U Beogradu, u štampariji kneza Dmitrovića, koju je posle njegove smrti preuzeo Ivo Gundulić, trgovac i prodavac Vukovićevih venecijanskih knjiga, „trudom monaha Mardarija iz Mrkšine crkve“ izdato je 1552 jedno „Četvorojevanđelje“.

Štamparija iz Goražda je kasnije prenesena u Rumuniju, koja je tada bila slobodna, i tamo su objavljivane knjige od 1545 do 1580. godine. Štampali su ih Mojsije iz Dečana – ranije štampar Božidara Vukovića, Dimitrije LJubavić, unuk Božidara Goraždanina i rumunski štampar đakon Koresi u Trgovištu, gde je 1649 izdat „Triod cvetni Jovana Svetogorca“.

Kakvo je bilo poslovanje ovih naših najstarijih izdavača i štamparija, nije poznato. Nisu do danas istražene ni sve radne uloge u tako složenoj industriji kakvo je izdavaštvo. Istražen je sam tehnički proces štampanja knjiga, delom su poznati štampari, pomoćnici i ilustratori. Tek u novije vreme počelo je otkrivanje i analiza položaja i uloge urednika, redaktora i priređivača. Poznato je i da su dubrovački trgovci uz drugu robu jedno vreme prodavali i knjige. Zna se i da je sama distribucija knjiga iz mletačkih, venecijanskih štamparija bila olakšana jer su izdavači naših knjiga održavali bliske veze sa otadžbinom, posebno sa manastirom Mileševa i sa manastirima iz skadarske regije. Nisu poznati ni svi finansijski aspekti poslovanja ovih prvih izdavača srpskih knjiga. Ne znaju se tačno ni sve mecene. Jedino su poznate cene knjiga. Rukopisno Jevanđelje je, kako u svojoj Enciklopediji štamparstva navodi Dragutin Furunović, vredelo 500 aspri, ili približno 10 dukata. Za svoj štampani Minej Božidar Vuković je tražio 3 dukata, a za Psaltir 1-2 dukata. Dukat je u to vreme vredeo koliko jedno tele, ili 2 ovna, 5-8 jaganjaca, dok je vo stajao 2 dukata.

Na prelasku 17. u 18. vek štampanje knjiga za srpsko stanovništvo, rasuto na prostoru od Carigrada do Venecije i od Soluna do Sentandreje, delom su preuzele „poliglotske štamparije Kongregacije za širenje vere, sa sedištem u Rimu, kojoj je povereno“, kako pište Monika Fin, „objavljivanje reformisanih liturgijskih knjiga namenjenih pravoslavnim narodima sa dalmatinske obale“ kako bi se lakše širila ideja o uniji.

Posle propasti srpskih manastirskih štamparija i velike krize venecijanskih izdavača izazvane stalnim ratovima i unutrašnjim previranjima u prvoj polovini sedamnaestog veka crkva je za svoje liturgijske potrebe počela da koristi ruske štampane knjige. NJihovo širenje pospešio je i mitropolit Vikentije Jovanović 1732. donošenjem Poslanice sveštenstvu u kojoj je naloženo da „svaki paroh mora da ima pet obaveznih knjiga: Novi zavet, Katihizis, Desjatoslovije, Službenik i Trebnik i to isključivo moskovskog ili sinodalnog kijevopečarskog izdanja“. I tako su od sredine osamnaestog veka tržište liturgijskih i školskih knjiga štampanih na crkvenoslovenskom jeziku ruske redakcije preuzeli, pored „Jevreja i Jermena“, i trgovci ruskim knjigama „Moskalji“ koji su ih prodavali po vašarima koje su posećivali Srbi.

Sredinom osamnaestog veka srpski mitropoliti su uspeli, kako pišu Ivić i Pešikan, da izdaju nekoliko važnih knjiga u ruskoj redakciji crkvenoslovenskog jezika u Blažu 1748, Rimniku u Vlaškoj, gde je izdat Srbljak 1761, i u Jašiju, u Moldaviji 1765. Nešto ranije su objavljena i „tri izdanja Prokopijevićevog Bukvara i pet drugih knjiga kojima je utemeljena nova srpska prosveta na ruskoj redakciji crkvenoslovenskog jezika“.

Bakrorezna izdanja su od sredine osamnaestog veka, uz materijalnu potporu crkve, priređivali umetnici bakroresci Hristofor Žefarović i Zaharije Orfelin. Žefarović je izdao „knjige od izuzetne važnosti za Srbe“: 1741. objavio je u saradnji sa graverom Tomasom Mesmerom „Stematografiju“, 1742. jednu svoju knjigu, 1745. „Privilegije…“, što je usledilo „posle caričinog potvrđivanja srpskih privilegija dobijenih od careva Leopolda… i 1748. knjižicu Simeona Simonovića“. Zaharije Orfelin, graver, kaligraf, slikar i pisac kao redaktor i korektor radio je u štampariji Teodosijevih; uredio je 1767. „Slavenoserbski magazin“ u kome prvi put počinju da provejavaju ideje nadolazećeg prosvetiteljstva; napisao je prvi srpski bukvar, Žitije Petra Velikog i u sedmoj decenije izdao nekoliko bakroreza.

Moderno srpsko izdavaštvo počelo je po drugi put u Veneciji gde je Dimitrije Teodosije u štampariji „Slavensko-Grečeska tipografija“, osnovanoj 1755. od strane mletačkih vlasti, počeo da izdaje crkvene knjige na srpskom jeziku.

U Srbiji se knjige nisu izdavale od sredine šesnaestog veka, od propasti štamparije dubrovačkog trgovca Ive Gundulića. Hatišerifom iz 1830. godine Srbija je dobila pravo „postavljati u zemlji svoje pečatne knjige, pa je osnovana Državna štamparija. U prvom periodu svog rada, do Svetoandrejske skupštine i druge promene dinastije 1858, Kneževska srpska pečatnja, izdala je preko petsto naslova svih žanrova; od školskih udžbenika, knjiga koje popularišu nauku, do knjiga eseja, publicistike i književnosti.

Manastirske štamparije

U prvoj polovini šesnaestog veka, u isto vreme kada je u Veneciji Vuković počeo da izdaje knjige, širom Srbije se po manastirima osnivaju male štamparije i počinju da se objavljuju bogoslužbene knjige. Prvu takvu štampariju osnovao je 1520. Božidar Goraždanin „iz roda Ljubavić“ koji je sa svoja dva sina izdao 1523. tri knjige: „Službenik“, „Psaltir“ i „Molitvenik“

Prva beogradska štamparija

U Beogradu, u štampariji kneza Dmitrovića, koju je posle njegove smrti preuzeo Ivo Gundulić, trgovac i prodavac Vukovićevih venecijanskih knjiga, „trudom monaha Mardarija iz Mrkšine crkve“ izdato je 1552. jedno „Četvorojevanđelje“

U dogovoru sa autorom mr Vladimirom Anđelkovićem Danas prenosi delove kataloga o prvih dva i po veka izdavaštva u Srba – od kraja 15. do sredine 18. veka. Izbor i oprema teksta redakcijski.