O lingvističkim falsifikatima

Na tom spisku se od četiri zvanična naslednika srpskohrvatskog nalazi samo srpski, dok se za hrvatski, bosanski i crnogorski (koji se stavljaju pod navodnike) u napomeni kaže da su to na lingvističkom planu isključivo varijante vukovskog srpskog jezika pod drugim nacionalnim imenima, što je izazvalo buru protesta.

U Odgovoru se prepliću dva glavna tematska segmenta, oba irelevantna za predmet spora.

Prvi čine mnogobrojni citati iz dela srpskih i hrvatskih filologa mahom napisanih u 19. veku, koji treba da dokažu da je hrvatski jezik samo preimenovani srpski, a drugi, koji neću komentarisati, jeste već uobičajena opširna samoreklama Odbora kao jedine kompetentne ustanove za sva pitanja u vezi sa srpskim jezikom.

U svom osvrtu („O južnoslovenskim jezicima“, Danas 16-17. oktobar) rekao sam da je lingvistički besmisleno pokrivati četiri zvanično priznata jezika imenom jednog od njih; da lingvisti ne bi smeli izjednačavati pojam „jezik“ sa pojmom „standardni jezik“; da je data formulacija selektivni spisak današnjih standardnih jezika, dok genetska klasifikacija jezika sveta, kojoj pripada pojam „južnoslovenski jezici“, grupiše jezike u celosti, dakle sa njihovim dijalektima i eventualnim standardnim varijetetima; te da ako je hrvatski jezik samo srpski pod drugim imenom, onda su, na primer, kajkavski i čakavski dijalekti srpskog jezika, što bi malo ko prihvatio.

Ovo su neka od lingvističkih pitanja na koja bi trebalo odgovoriti (ostavljajući u ovoj prilici postrani političke, kulturne i obrazovne aspekte date, višestruko štetne formulacije).

Međutim, ništa od toga: Odbor se u svom odgovoru bavi drugim stvarima, a ponajviše istorijom srpskog standardnog jezika, tražeći u njoj opravdanje za svoje viđenje aktuelne situacije, bitno drukčije u svakom pogledu.

Ne pominje se istorija drugih jezika iz ovog kruga, valjda zato što ono čega nema osim po imenu ne može imati sopstvenu istoriju, pa je, na primer, istorija hrvatskog samo istorija srpskog pod drugim imenom, kao što su i savremeni rečnici hrvatskog u stvari preimenovani rečnici srpskog jezika; itd.

Je li ovo nauka koju u 21. veku treba da usvajaju deca raznih nacionalnosti u Srbiji?

Posle svog pomenutog članka ja se ne bih vraćao ovoj temi da me sastavljači Odgovora nisu bez vidljivog razloga apostrofirali, ne da bi odgovorili na moje primedbe nego u cilju moje diskvalifikacije kao sagovornika: navode da sam kao anglist neupućen u istoriju srpskog jezika, koji uz to ne priznaje prvenstvo svog jezika nego deli „mišljenje Hrvata“ (!).

Ali istorijski prioritet na kome oni insistiraju nije odlučujući činilac kad je reč o sociolingvističkoj stvarnosti datog područja.

Ako kao anglist smem da ponudim jedno poređenje, engleski je u Velikoj Britaniji uveliko standardizovan ceo vek pre nego što je krenula njegova standardizacija u britanskim kolonijama, ali danas su opšteprihvaćene, kao načelno ravnopravne, varijante engleskog nazvane britanski, američki, kanadski, australijski itd. engleski.

A lingvist koji bi u ime nauke, a na osnovu hronologije i zajedničke strukture, ustvrdio da svi njihovi govornici zapravo govore britanski engleski pod raznim imenima bio bi javno ismejan.

Na kraju Odbor nadmeno upozorava da je ovo „prvi slučaj da neko zvanično osporava kompetenciju najvišeg stručnog tela kada je posredi srpski jezik“, da „posebno zabrinjava da se nasuprot srbističkom želi nametnuti antinaučno kroatističko mišljenje o srpskom jeziku i njegovim varijantama“, te da negirati njegovo određenje južnoslovenskih jezika znači falsifikovati naučne lingvističke činjenice.

Međutim, upravo Odbor je taj koji na više mesta pribegava očitom krivotvorenju:

Falsifikat br. 1: Odbor svoju poziciju zasniva na razlikovanju „lingvističkih“ jezika (po njima je to samo srpski) i „političkih“ jezika (to su ostala tri, kao nelingvistički i samo nominalni derivati srpskog). Ovu terminološku opoziciju nisu oni izmislili, ali su joj dali značenje bitno drukčije od izvornog. Pre više godina, pokušavajući da razumem i lingvističkom svetu razjasnim dešavanja u vezi s rastakanjem srpskohrvatskog jezika na nacionalne komponente, ja sam novonastalu situaciju slikovito predstavio u dvojnoj perspektivi: ono što je lingvistički jedan jezik (srpskohrvatski), politički sada predstavlja četiri jezika (srpski, hrvatski, potom bosanski te crnogorski), najčešće putem navodnika ukazujući na uslovnost distinkcije između „lingvističkih“ i „političkih“ jezika. A članovi Odbora su nju apsolutizovali i hijerarhizovali tako što su srpskohrvatski odbacili kao preimenovani srpski, a srpski proglasili jedinim pravim, lingvističkim jezikom, za razliku od ostala tri, politička, koja imaju samo simboličku vrednost za svoje govornike ali nemaju lingvističko utemeljenje. Time je krivotvorena početna zamisao koja stoji iza upotrebe ovih atributa, i to još uz nagoveštaj da je takvo razgraničenje uobičajeno u nauci, što naprosto nije tačno.

Falsifikat br. 2: U težnji da svoje gledište prikažu kao široko prihvaćeno od „ozbiljnih lingvista“ i u drugim sredinama, Odbor citira mišljenja po jednog lingviste – predstavnika hrvatskog, bosanskog i crnogorskog jezika (Ive Pranjkovića, Marine Katnić Bakaršić i Igora Lakića), saglasnih da je posredi jedan lingvistički sistem sa četiri nacionalne realizacije – što je, uzgred, i moje viđenje. Ali nijedan od ovih lingvista nije rekao da je taj zajednički sistem srpski, nego, eksplicitno ili prećutno, da je to upravo onaj za Odbor nepostojeći srpskohrvatski. U toj „maloj“ zameni je, dakle, kvaka – i jasan falsifikat.

Falsifikat br. 3: Odbor odmah zatim na isti način zloupotrebljava i regionalnu Deklaraciju o zajedničkom jeziku iz 2017. godine, koju je potpisalo skoro 10.000 ljudi iz celog sveta, uključujući i desetine poznatih lingvista iz regiona i inostranstva (a koja je, da usput podsetimo, od članova istog Odbora bez zadrške napadnuta kao antisrpska provokacija grupe zlonamernih laika sa spoljnom podrškom). Sada se pak sa odobravanjem citiraju udarni odlomci ovog dokumenta, o četiri varijante jednog jezika – ali taj zajednički jezik, iako namerno neimenovan, opet nije srpski nego, prećutno a dovoljno prozirno, srpskohrvatski. Štaviše, u Deklaraciji jasno piše sledeće: „Sve četiri trenutno postojeće standardne varijante ravnopravne su i ne može se jedna od njih smatrati jezikom, a druge varijantama tog jezika“. (Ovo je potpuno u skladu sa sociolingvističkom teorijom policentričnih standardnih jezika, onih – poput srpskohrvatskog, ali i svih svetski raširenih jezika – koji se donekle diferencirano standardizuju za potrebe više naroda u više država, pritom ostajući u granicama istog jezika.) Nažalost, citirani „detalj“ je izgleda promakao Odboru, inače se valjda ne bi pozivao na Deklaraciju.

Falsifikat br. 4: Odbor ističe kako nije tačno da oni „hrvatski jezik“ izbacuju iz popisa južnoslovenskih jezika: „njegovo ime je u napomeni čak eksplicitno navedeno kao ime jedne od varijanata lingvistički istog, ‘zajedničkog’ jezika“. Ali ne lezi vraže, u napomeni nema nikakvog zajedničkog jezika, s navodnicima ili bez njih, nego tu stoji samo srpski jezik, dakako bez navodnika. Malo, ali primetno krivotvorenje sopstvenih reči.

Navedeni postupci ne bi se očekivali u tekstu koji se suprotstavlja falsifikovanju „naučnih lingvističkih činjenica“. Međutim, da parafraziramo davnašnju mudrost, ukoliko se činjenice nađu u sukobu sa ideologijom, teško činjenicama.

Autor je profesor Filološkog fakulteta u Beogradu (u penziji)

Ovaj projekat finansira Evropska unija u saradnji sa listom Danas. Sadržaj ovog projekta je isključivo odgovornost lista Danas i ni na koji način ne odražava stavove i mišljenja Evropske unije.