Vladine mere neće sprečiti pad broja stanovnika Srbije

To kaže u razgovoru za Danas Milica Vesković Anđelković, sociološkinja na Filozofskom fakultetu u Beogradu, komentarišući novčanu pomoć koju je Vlada Srbije odobrila u cilju podizanja nataliteta.

* Kako smo došli do ovako poražavajuće demografske slike? Otkad datira problem sa niskim natalitetom i da li je on u ovom trenutku alarmantan?

– Pad broja rođene dece datira još od pedesetih godina prošlog veka. Međutim, kako smo tada na osnovu ranije visokog nataliteta imali relativno mlado stanovništvo sa širokim fertilnim kontigentom (bio je veliki broj žena koje su biološki sposobne za rađanje) to se nije pokazalo u smislu beleženja negativnog prirodnog priraštaja sve do 1993, kada je prvi put u Vojvodini i centralnom delu Srbije umrlo više ljudi nego što se rodilo. Kontinuiran pad živorođene dece između ostalog je doveo do sužavanja fertilnog kontingenta, što je dodatni faktor sve drastičnijeg smanjenja nataliteta u narednom periodu. Uz to, postajemo i sve stariji kao nacija čime se i mortalitet povećava. Problem će tek da nastane sa starenjem takozvanih „bebibumera“ (velike generacije rođene tokom dve decenije od završetka Drugog svetskog rata), koji će se postepeno povlačiti sa tržišta rada, a kasnije i ulaziti u godine kada je prirodno da umiru. Tako da možemo da očekujemo da će negativni prirodni priraštaj koji je u 2016. iznosio nešto više od -36.000, ako se trend smanjenja stope rađanja nastavi, drastično nastaviti da raste, a broj stanovnika izrazito opadati.

* Vlada Srbije je preduzela određene mere ka podsticaju rađanja, koje su finansijske prirode. Mislite li da će te mere uroditi plodom ili je politika Vlade u tom smislu pogrešna?

– Novčana davanja možda mogu da urode plodom u nekim siromašnijim ruralnim predelima Srbije gde je održan tradicionalni model porodice i gde većina parova živi sa roditeljima, uglavnom muževljevim, i gde je muškarac jedini koji eventualno donosi prihode nezavisno od porodičnih delatnosti na imanju. U tim slučajevima dodatni prihodi za porodicu puno znače. S druge strane, ako posmatramo porodice koje žive u gradovima gde je uobičajeno, a po pravilu i neophodno, da oba partnera rade, novac koji je predviđen ne može da nadomesti troškove neophodne za odgajanje dece, udružene sa novčanim gubitkom koji je neminovan usled odsustva žene sa posla zarad rađanja. Ako tome dodamo i druge faktore poput socijalne isključenosti žene nakon rođenja deteta, teškoće usklađivanja karijere i roditeljstva i tome slično, nerealno je očekivati da će najavljene novčane mere drastično smanjiti opadanje broja stanovnika Srbije.

Dalje, kada govorimo o urbanoj porodici, ne smemo da zaboravimo na prihvaćen sistem vrednosti koji ide ruku pod ruku sa kapitalizmom, a koji utiče na to da raste broj porodica koje ostaju na jednom detetu. U skladu sa tim, možda bi efektnije bilo razmišljati o stimulaciji parova da dobiju drugo dete, nego što se potencira na trećem i četvrtom.

* Zbog čega se u Srbiji rađa sve manje dece, odnosno, porodice odlučuju za jedno, najviše dvoje dece?

– Povećan broj školovanih žena koje su u sve većem broju izlazile na tržište rada još u okviru socijalističkog uređenja, kao i postepeno nestajanje proširenih porodica, dovelo je do problema usklađenosti roditeljstva sa poslom. To se odrazilo na broj dece koji su rađale – prvo, taj broj spada uglavnom na dvoje dece, a kasnije, sa padom socijalizma i uspostavljanjem kapitalističkog sistema, koji pored novih odnosa na tržištu rada donose i novi sistem vrednosti, žene se često odlučuju da rađaju samo jedno dete. Novi sistem vrednosti podrazumeva racionalizaciju i sopstvenog i dečijeg života u smislu težnje za boljim obrazovanjem, materijalnim i društvenim statusom, karijerom. Dostizanje svega navedenog zahteva dosta vremena i novca, a što je veći broj dece u porodici vremena je sve manje, a novac postaje sve potrebniji. Tu dolazimo do izbora gde se roditelji neretko odlučuju za rađanje i odgajanje jednog „kvalitetnog“ deteta, umesto da imaju više dece koji bi međusobno podelili resurse kojima porodica raspolaže.

* Koje bi mere populacione politike najviše urodile plodom?

– Istraživanja pokazuju da žene u današnjoj Srbiji neretko žele da rode i troje dece, ali nakon rađanja prvog deteta uviđaju teškoće zbog opterećenosti na poslu i kod kuće te se vrlo često ne odlučuju da više rađaju. Kada bi se ove teškoće prevazišle i došlo bar do približnog izjednačavanja broja željene i rođene dece, demografska slika Srbije bi uprkos velikom odlivu stanovništva i visokoj smrtnosti bila znatno bolja. Da bi se to postiglo, važno je da se i očevi uključe u privatnu sferu, što bi podrazumevalo veće učešće u odgoju dece i svakodnevnim kućnim poslovima. Tako nešto se i predviđa revidiranom Strategijom za podsticaj rađanja usvojenom u martu ove godine, u kojoj se predlaže i planirano porodiljsko odsustvo za muškarce. Međutim, pitanje je koliko će ova mera imati uspeha, s obzirom da smo mi još uvek delimično tradicionalno društvo.

Drugo, na donosiocima odluka ostaje problem usklađivanja rada i roditeljstva. Ovo podrazumeva otvaranje dovoljnog broja vrtića koji se nalaze u blizini radnih mesta roditelja, zatim mogućnost fleksibilnog radnog vremena, rada od kuće i izostanak diskriminacije i degradacije žena na radnim mestima nakon što se vrate na posao posle porodiljskog odsustva. To je moguće jedino u saradnji države i privrednog sektora.

* U Srbiji preovladava mišljenje da su za nizak natalitet krive žene jer se kasno odlučuju za potomstvo, biraju karijeru umesto porodice i slično. Koliko su opasna ovakva razmišljanja i kako im se suprotstaviti?

– Planiranje porodice nije samo na ženama, one ne rađaju same, pa prebacivanje odgovornosti samo na njih nije opravdano, a može da stvori otpor i bude kontraproduktivno. Odlaganje stupanja u brak i zasnivanje porodice je karakteristika za oba pola. I ovo ne važi samo kod nas, već je to odlaganje još drastičnije u razvijenijim zemljama.

Prognoze

* Kakve su prognoze kada je u pitanju broj stanovnika Srbije u narednih 50-100 godina?

– Na proste procene (a to su one koje ne uključuju i kompleksne društvene i ekonomske činioce) broja stanovnika utiče mnogo faktora: prirodni priraštaj, prosečna starost stanovništva, stopa nataliteta kao i migracije. Uzimajući u obzir navedene faktore procene UN-a su da bi Srbija 2100. godine trebalo da ima oko 5.334.000 stanovnika, dakle oko 1.500 000 manje. Tako bi bila osma zemlja na svetu prema padu broja stanovnika. Međutim, ovaj broj ne mora da se ostvari ukoliko na snagu stupe odgovarajuće mere koje bi podstakle rađanje, umanjile negativnu stopu migracije i uticale na bolju prevenciju bolesti.