Za šesnaest godina rehabilitovano više hiljada građana: Ispravljanje istorijskih nepravdi ili neonacionalistička revizija istorije

Zakon o rehabilitaciji kojim je uvedena mogućnost sudskog povratka građanskih prava koja su oduzeta u političko-ideološkom procesu prvi put je usvojila prva Vlada Vojsilava Koštunice 2006. godine. Aktuelni zakon usvojila je 2011. godine većina Demokratske stranke, SPS-a i Ujedinjenih regiona Srbije. Po tom zakonu rehabilitaciju mogu tražiti lica koja su iz političkih, verskih, nacionalnih ili ideoloških razloga, lišena života, slobode ili drugih prava. Pravo na rehabilitaciju, međutim, nemaju pripadnici okupacionih snaga i kvislinških formacija koji su učestvovali u izvršenju ratnih zločina.

Broj sudskih postupaka pokrenutih na osnovu ovog zakona meri se hiljadama. Prema podacima do kojih su pre dve godine došle Večernje novosti, u beogradskom Višem sudu bilo je rešeno 3.215 ovakvih postupaka. U Novom Sadu bilo je rešeno 1853 postupka, a u Nišu 273. I iako je pre šest godina istekao rok za podnošenje novih zahteva, zbog tromosti sudskog sistema po ovim predmetima se i dalje postupa.

Da ovi postupci imaju vrlo opipljive posledice pokazuje i podatak do kojeg su Novosti došle iz Ministarstva pravde. Naime, od 2014. do 2020. godine odobren je 1001 zahtev za rehabilitaciono obeštećenje u iznosu od malo više od 272 miliona dinara. U ovo se ne uračunava restitucija koja je najčešće sledila nakon rehabilitacije.

Među hiljadama postupaka neki su privlačili više pažnje od drugih. Tako su sudski rehabilitovani brojni članovi kraljevske porodice Karađorđević, predsednik izbegličke vlade u Londonu Slobodan Jovanović, glumica Žanka Stokić… Dva procesa koja su privlačila najviše pažnje javnosti odnosila su se na Dražu Mihailovića, komandanta Jugoslovenske vojske u otažbini i Milana Nedića, predsednika Vlade Srbije tokom okupacije. Mihailović je 2015. godine rehabilitovan odlukom Višeg suda u Beogradu, dok je Nedićeva rehabilitacija pravosnažno odbijena 2019. godine.

Zakon je od svog usvajanja bio kontroverzan i to se nije promenilo njegovom primenom. Socijaldemokratska partija Srbije (SDPS) je 2017. godine skupštini podnela Predlog deklaracije o osudi rehabilitacije upravo smatrajući da se zakon zloupotrebljava kako bi se revidirale istorijske činjenice.

Milena Bićanin, profesorka istorije i članica SDPS-a ističe da je u svim velikim istorijskim događajima bilo ljudi koji su silom terora izgubili život, imovinu ili čast. U tom smislu, ona smatra da je postojala potreba za zakonom koji bi ispravile neke od tih nepravda.

– Međutim, ovo je otišlo u sasvim drugi pravac. Sve ono što smo učili iz istorije se poništava u talasu neonacionalizma. Više nisu važni istorijski dokazi i njihovo pravilno tumačenje, istorija kao nauka se potpuno poništava. Politika istoriju više ne doživljava kao nauku, već kao rezervoar za dnevno političke potrebe, navodi Bićanin, napominjući da skupština nije usvojila pomenutu rezoluciju.

Skupštinu spominje i Aleksandar Trešnjev, sudija Višeg suda u Beogradu odgovarajući na pitanje šta je uloga sudija u postupcima za rehabilitaciju. Kako navodi, skupština je ta koja usvaja zakone, a posao suda je da ih sprovodi.

– Ono što mi gledamo je kako je vođen postupak protiv osobe za koju je podnet zahtev za rehabilitaciju. Gledamo da li je bio fer postupak ili je vođen u suprotnosti sa opšteprihvaćenim standardima ljudskih prava i sloboda, odnosno načelima pravne države. Mi se ne upuštamo u to da li su određena lica vršila ratne zločine ili neke druge zločine. To na kraju krajeva nije ni moguće sa ove vremenske distance utvrditi, navodi Trešnjev koji je postupao u postupku rehabilitacije Draže Mihailovića.

U dvadesetak ovakvih postupaka, kao stručni saradnik postupao je istoričar Bojan Dimitrijević. On navodi da je njegovo neposredno iskustvo sa primenom ovog zakona raznoliko.

– Ja mislim da su omogućavanjem rehabilitacije i restitucije u jednoj meri ispravljene određene istorijske greške. U tom smislu mislim da je dobro što je zakon usvojen. Međutim, primetio sam da su različiti sudovi postupali različito. Tako su negde rehabilitovani ljudi vrlo problematičnih biografija, a u nekim drugim slučajevima nisu rehabilitovani ljudi iako je bila “čista” situacija. Na to su uticali različiti faktori, od znanja sudija o materiji do imovine koja se potražuje, navodi Dimitrijević.

Prema njegovom mišljenju, sudske odluke imaju malo uticaja na percepciju istorije Drugog svetskog rata u javnosti.

“Kod nas ljudi i dalje žive u Drugom svetskom ratu. Podele koje su tada nastale opstaju i danas. Šta god da sud donese ili neko od nas istoričara da kaže, ljudi će se opredeljivati prema svom ličnom iskustvu ili ranije definisanom stavu. Mlađe generacije, opet, to skoro uopše ne interesuje. Ako i traže neke odgovore traže kratke, pojednostavljene odgovore”, navodi Dimitrijević.