Zanemarena priča o jednom narodu

U oba slučaja, o njima se zna malo, a i te kako zaslužuju da se sa njihovom religijom, kulturom, umetnošću, sudbinom tokom istorije, i u najnovijem vremenu podrobnije upoznamo. Kopti, taj drevni narod o kojima najveći broj ljudi poseduje ograničeno znanje koje se svodi na to da su pravoslavne vere, da ih nema mnogo i da su na udaru muslimana, i ovdašnjoj javnosti nisu mnogo poznatiji, a budući da prve dve decenije ovog veka predstavljaju period njihovih svojevrsnih muka izdavačka kuća Gradac iz Čačka im je, s razlogom posvetila svoj najnoviji dvobroj, 206-207, istoimenog časopisa.

Priređivač je dr Aleksandar Raković, koji u predgovoru ističe razlog zbog kojeg su Kopti nedovoljno poznati našoj javnosti: saznanja o njima neopravdano su zapostavljena u socijalističkoj Jugoslaviji jer se o nesvrstanom Egiptu uglavnom govorilo u kontekstu panarapskog ili arapskog nacionalizma.

Radikalni islamisti, na žalost, u drugoj deceniji 21. veka ugrožavaju ovaj narod, socijalističke Jugoslavije nema više, pa je vreme da se o ovom, ne toliko brojnom narodu, konačno i na ovim prostorima nešto više sazna. Raković kaže da se ranije površno moglo čuti, kao što se čuje i danas, da su Kopti pravoslavne vere, ali bez daljeg poimanja da li je to naše pravoslavlje ili neka druga vrsta hrišćanske pravoslavne vere.

Podsetimo: deo srpske javnosti za Kopte je uglavnom prvi put čuo kada je za generalnog sekretara UN, od 1992. do 1996, Butros Butros Galija počelo da se govori da je pošteni Kopt jer se, valjda kao pravoslavac (!), opirao bombardovanju srpskih položaja u građanskom ratu u Bosni, čime se lakoumno mislilo da je to dovoljno znanje o Koptima…

A Kopti, zapravo, ne pripadaju pravoslavnoj crkvi kojoj pripadaju SPC i sve druge crkve istočno-pravoslavne vere: oni su specifična grana pravoslavlja, pripadnici tzv. dohalkidonske crkve, kao i vernici Etiopske, Eritrejske, Jermenske, Sirijske i Indijske crkve, poznate kao orijentalno-pravoslavne, odnosno monofizitske.

Razlika između njihovog pravoslavlja i istočno-pravoslavnog jeste u hristološkom učenju: za njih je Hristova priroda samo božanska, dok je za druge pravoslavce Hristova priroda dvojna, božanska i ljudska. Razlike nisu nepremostive, ali je u fokusu pomirenja hrišćana prvenstveno bilo obnavljanje jedinstva pravoslavaca i rimokatolika, dok je ujedinjenje pravoslavaca nekako uvek padalo u drugi plan.

U časopisu Gradac je kroz jedanaest obimnih tekstova data istorija Kopta u kontinuitetu od dva milenijuma, od prvog veka nove ere do danas. Raković s pravom kaže da je ovaj tematski broj časopisa najsveobuhvatnije izdanje o Koptima na srpskom jeziku. U časopisu se predstavljaju Koptska crkva i monaštvo, koptski jezik, književnost i umetnost, koptska istorija i crkveni dijalog dve pravoslavne porodice, s posebnim osvrtom na odnos koptskih hrišćana i pravoslavnih hrišćana.

Kopti, kojih danas u celome svetu ima svega nešto više od 20 miliona, poreklom su autohtoni Egipćani, pravi egipatski hrišćani koji su živeli u direktnoj liniji sa faraonskom tradicijom. NJihovu crkvu zasnovao je, prema starim izvorima, Sveti Marko jevanđelista, a njihov jezik predstavlja (dr Dragana Janjić) poslednji stadijum razvoja starog egipatskog jezika, obogaćenog grčkim, u vremenu osvajanja Aleksandra Makedonskog.

Koptsko monaštvo, zapravo egipatsko drevno pustinjaštvo, zasnovao je Sv. Antonije, prototip koptskog asketizma i hrišćanskog monaštva (Slobodan M. Radošević), koji je uspostavio stroga monaška pravila, a posebno je uticao i na hrišćanski misticizam.

O asketskoj tradiciji egipatske pustinje i asketskoj hrišćanskoj praksi u časopisu Gradac posebno piše dr Aleksandar Đakovac, dok Srećko Petrović daje kratki pregled razvoja koptskog jezika i istorije koptske literature, što je težak zadatak s obzirom da je, kako kaže, veliki broj koptskih rukopisa rasut po svetskim bibliotekama i do danas vrlo slabo istražen.

Pod uticajem arapskog, od 10. veka koptski pisci i jerarsi koptske crkve sve više pišu na arapskom, pa se i književna produkcija nastavlja na arapskom, što je promena koja je nepovratna, piše Đakovac.

Posebnu zanimljivost ovom broju Gradca daje tekst prof. dr DŽejmsa M. Robinsona o rukopisima pronađenim u Nag Hamadiju 1945, koji su pisani na koptskom jeziku, a prevedeni sa grčkog. Ovo je jedinstvena biblioteka/ knjižnica gnostičkih tekstova koji vernike vraćaju transcendenciji prvobitnog hrišćanstva.

Koptski muzej u Kairu najveća je riznica dela koptske umetnosti, mada je veliki broj rasut po muzejima sveta: Pjer di Burge spominje Luvr, Volter Arts galeriju u Baltimoru, Berlinski muzej… i čitaoca vodi kroz imaginarnu izložbu, zaključujući da je koptska umetnost čista umetnost i da nadmašuje prolazno da bi dostigla nevidljivo.

Pod vlašću Arapa (osvojili su Egipat 641) i Osmanlija, o čemu piše Danko Strahinić (autor i teksta o Koptima pod francuskom i britanskom okupacijom), položaj hrišćana nije bio nimalo zavidan. Islamizacija i arabizacija promenile su i versku i nacionalnu strukturu Egipta, i „Arapi su vremenom uspeli ono što Grci i Rimljani nisu pre, a ni Turci posle njih, da Kopti vremenom potpuno napuste svoj jezik i zamene ga njihovim“.

Zanimljiv je, i upozoravajući zaključak autora da „poznavanje istorije Kopta pod arapskom i osmanlijskom vlašću, kao i celog procesa islamizacije i arabizacije Kopta, nije samo važno zbog društveno-političkih posledica u prošlosti. One se odražavaju i na današnje stanje jer dovode u pitanje stav da su svi savremeni egipatski muslimani arapskog porekla. Naučna saznanja ukazuju da su njihovi preci većinom prevereni Kopti, a to stavlja pod znak pitanja i osnove arapskog nacionalizma XX veka“.

Što nas dovodi do zaključnog teksta iz pera priređivača, dr Aleksandra Rakovića o Koptima i egipatskoj državi od Naserovog panarabizma do Sisijevog dvoidentitetskog arapsko-koptskog jedinstva, koje ISIS ugrožava svojim terorističkim napadima.

Časopis Gradac posvećen Koptima zaokružuju dva teksta, dr Vikentija Fradinskog i Sanje Nikolić, o pitanju sjedinjenja koptske crkve sa istočno-pravoslavnom crkvom, i savremenom međucrkvenom dijalogu. Novi broj Gradca pokazuje ne samo koliko malo znamo o Koptima već i važnost časopisa, iz kojih najčešće izniču saznanja koja su zanemarivana a važna za jednu kulturu. U našoj kulturi, na žalost, na časopise se gleda kao na neželjenu, a nametnutu siročad.