Zarobljena borba

Ova knjiga je zbornik dokumenata iz jednog perioda koji je obeležio lokalnu istoriju jednog malog gradića u okviru beogradskog megalopolisa, ali značaj dobija na tome što su akteri ovih događaja danas na vrhuncu moći politike koju su tada započeli.

Tada su bili parni lonac, a danas, 2020, zahuktala su lokomotiva.

Da bi se 2020. godine razumelo stanje u kom se nalazi cela država Srbija, kad to već nije bilo prepoznato tada, ili 2000-2002, onda nije zgoreg da se film premota, da se vratimo na početak, u godinu kad je Srpska radikalna stranka dobila na upravljanje jednu gradsku opštinu u Beogradu – Zemun.

Kad kažem dobila govorim o demokratskim lokalnim izborima 1996. kad je udružena demokratska opozicija pod nazivom Zajedno osvojila vlast u velikom broju opština u Srbiji, i celom Beogradu – svuda je nastupila zajedno, a samo u Zemunu DSS nije bio na zajedničkoj listi, pa se eto tako dogodilo da radikali dobiju Zemun.

Ovom činjenicom, i kako je do nje došlo, neka se bave istoričari, a ova knjiga želi da građanima Zemuna i Srbije ispriča poučnu priču, i da im pruži materijal da sami zaključe kako i zašto su se radikali, posle kratkotrajnog ometanja DOS-a (2000-2004) najpre vratili na vlast u Zemunu, a onda zavladali i celom Srbijom (2012).

Naslov ove knjige, Okupirani grad, biće aktuelan sve dok se zgrada Magistrata, spomenik gradske arhitekture iz prve polovine XIX veka, nalazi u rukama jedne političke partije koja ga je uzurpirala za svoje potrebe, umesto da služi za kulturne i društvene potrebe svih stanovnika Zemuna.

Zašto Zemun

Početkom rata u Hrvatskoj 1991. i Bosni i Hercegovini 1992. u Zemun i okolna naselja već je stigao prvi talas izbeglica, a posle Oluje 1995. i drugi talas.

Došli su kod svoje bliže i dalje rodbine koja se tu naselila još posle Drugog svetskog rata iz razrušenih i siromašnih krajeva Like, Dalmacije i Bosne.

Nacionalistička propaganda Miloševićeve politike imala je široku podršku, ne samo u članstvu njegove partije, nego i među njegovim ideološkim protivnicima, desničarskim partijama Vuka Draškovića, Vojislava Šešelja i Mirka Jovića iz Nove Pazove.

U toj propagandi Zemun je nosio hipoteku ne samo ustaške vlasti 1941-1945. nego i austrougarske vladavine tokom dva veka od odlaska Osmanlija.

I pored svega toga, vlast ne bi pripala Srpskoj radikalnoj stranci da je koalicija Zajedno u Zemunu bila jedinstvena.

U opštoj gužvi i euforiji pobede opozicije na lokalnim izborima, posle višemesečnih građanskih protesta u zimu 1996/97. zbog krađe na izborima u Beogradu, niko nije obraćao pažnju na novu vlast u Zemunu koja se brzo konstituisala i odmah počela da deluje i pokazuje svoj karakter.

Opštinski list Zemunske novine se pretvorio u ubojito propagandno sredstvo štampano u desetinama hiljada primeraka, i deljeno je besplatno po celoj Srbiji.

Nova vlast je predstavljena kao Čudo u Zemunu, kako je pisalo na jednoj naslovnici, sa fotografijom Vojislava Šešelja.

To čudo u praksi je počinilo zaista niz nedela i na samom početku pokazalo i otvoreno najavilo kako će jednog dana izgledati cela Srbija.

Šta se dešavalo

Najbliži saradnici V. Šešelja su odmah raspoređeni na sve bitne tačke opštinske uprave.

Tomislav Nikolić je postavljen za direktora Javnog preduzeća Poslovni prostor (ZIPS), Dragan Todorović je bio potpredsednik stranke, a Aleksandar Vučić direktor Kulturno-sportskog centra Pinki.

Opštinski službenici i načelnici, kadar SPS, stavio se u službu nove vlasti.

Jedna od prvih akcija bila je ukidanje Mesnih zajednica u gradskom području, sve do MZ Galenika – tamo gde SRS nije osvojila većinu, a radi se o više od 100.000 stanovnika.

U prigradskim naseljima, gde im je najveća konkurencija bio SPO, zadržane su samo Mesne kancelarije, a ukinuta je lokalna samouprava koja je birala Savete Mesnih zajednica.

Prostorije ukinutih Mesnih zajednica u gradskom području su predate JP Poslovni prostor a u nekima su se smestili mesni odbori SRS.

Drugi značajan poduhvat bio je uzurpacija javnog zemljišta – u gradskom području zelenih površina, travnjaka, trotoara, neizgrađenih placeva, a u prigradskim naseljima seoskih utrina i gradskog zemljišta.

Tako je na sremskim ledinama počela izgradnja novih naselja, Busije, Grmovac, Plavi horizonti, a na obodima naselja Surčin i Batajnica čitavih novih ulica. To je Šešelj nazivao potrebom jačanja krvi starosedelačkog stanovništva.

Izgradnja takozvanih privremenih objekata u Prvomajskoj ulici, ulici Prve pruge, na Zemunskom keju, i mnogim drugim ulicama, sve u ime podsticaja privredne inicijative, izazvao je revolt građana Zemuna.

Ovaj oblik bespravne gradnje na javnim površinama, travnjacima, i planiranim saobraćajnicama, postojao je i ranije, i u drugim beogradskim opštinama, ali je u Zemunu dobio takve masovne razmere da je stvorio urbanistički haos i uništenje kulturno istorijskih vrednosti zaštićenih Zakonom o kulturnim dobrima.

Politika ubijanja grada se posebno ogledala u gušenju društvenih organizacija i njihovom proterivanju iz prostora u nadležnosti Javnog preduzeća ZIPS (Zemunski informativno poslovni sistem).

Iz svojih prostorija su izbacivani sportski klubovi, članovi stogodišnje Pevačke zadruge, Kulturno-umetničko društvo Branko Radičević, a iz opštinskog budžeta je brisan čak i Crveni krst pod još jednom čuvenom Šešeljevom parolom da su to parazitske organizacije.

Početak otpora

Tog proleća 1997. građani Zemuna koji su do tada imali ignorantski odnos prema politici, a osećali su se prevarenim posle prvih sukoba u koaliciji Zajedno koja je preuzela upravu Grada Beograda, odlučili su da pruže otpor i da se samoorganizuju u lokalnu političku organizaciju koja će se distancirati od svih velikih političkih partija sa osnovnim ciljem da se pruži otpor bezakonju i pokrenu institucije sistema da sprovode i štite zakone.

Sa takvim idejama, smatrajući da je poznati zemunski lokalpatriotizam oslonac za političko delovanje u lokalnoj samoupravi, 5. juna 1997. u Sali društveno-političkih otrganizacija u Kosovskoj 9, održana je osnivačka skupština Saveza nezavisnih građana ZA ZEMUN i usvojen dokument Manifesta.

Inicijatori organizovanja bili su Petar Alivojvodić, Ljubomir Rankov i Dragan Stojković, a u Izvršni odbor su izabrani građani Zemuna ing. Vojislav Milovanović, dr Predrag Ognjenović, Petar Damjanović, Dragoljub Bokonjić, Andrija Janićijević, Dragan Veselinović, Stevan Dragićević, Slađana Stanojević…

Politička namera Saveza bila je prvenstveno sprečavanje urbanističkog nasilja koje je započelo izgradnjom kioska-baraka na Zemunskom keju.

Dok se završavao administrativni postupak da bi organizacija mogla zvanično početi sa radom, dogodio se jedan drastičan slučaj nasilja nad našim sugrađanima, porodicom Barbalić.

Dok su bili odsutni iz svog stana, na odmoru u Baškoj na Krku, u njihov stan su 1. jula 1997. provalili glavni urednik Zemunskih novina Ognjen Mihajlović i njegova buduća supruga Ljiljana Mijoković.

Jednostavno su radnici opštinskog obezbeđenja koje je predvodio Petar Panić, Šešeljov telohranitelj, ispraznili stan, stvari ubacili u kamionet registracije Beli Manastir i odvezli u nekakav opštinski depo.

Pisac ovih redova je, kao predsednik izvršnog odbora SNGZZ obavešten o tome, pokušao da im postavi pitanje o legalnosti tog čina, ali je pod pretnjom batina najuren iz stana.

Jedino što je mogao da učini (tad još nije bilo mobilnih telefona) bilo je da iz nekog komšijskog stana obavesti novinare NTV Studio B i lista Dnevni telegraf.

Oni su vrlo brzo stigli, ali nažalost, samo minut posle odlaska kamiona sa stvarima.

U spontanoj izjavi istog momenta zakazan je građanski protest idućeg dana za 19 časova.

I, tako je sve počelo.

Sukob

Protestna okupljanja u ulici Radiča Petrovića ispred broja 12 su trajala sedam dana i privukla su pažnju svih gradskih medija a zbog izjava V. Šešelja da ustaško dete neće ići u naše obdanište ovaj slučaj je odjeknuo i u celom regionu.

Protestu su se priključili članovi opštinskih odbora opozicionih stranaka, na poziv Helsinškog odbora protestu ispred zemunske opštine pridružio se veliki broj Beograđana i predstavnika nevladinih organizacija.

Organizator, SNGZZ, i građani Zemuna, su u specijalnom broju Zemunskih novina proglašeni za lokalne ustaše.

Protestna povorka građana je išla ulicama Zemuna, od ulice Radiča Petrovića do sedišta stanice milicije na Zemunskoj pijaci, sa zahtevima komandiru stanice.

Vrhunac je bio kad je u prostoriju fotokopirnice potpredsednika SNG Ljubomira Rankova, u neposrednoj blizini zgrade Opštine Zemun, bačena bomba, a dva dana kasnije je advokata Nikolu Barovića, posle svađe sa V. Šešeljom u emisiji TV BK, pretukao Petar Panić, šef Šešeljevog obezbeđenja.

Zakazana je IX sednica Skupštine grada sa jednom tačkom dnevnog reda, za koju je materijale spremio SNGZZ: Stanje u opštini Zemun, ali nije održana zbog kvoruma – gradonačelnik Đinđić je otišao na godišnji odmor, a odbornici SPO i SPS nisu došli na sednicu.

Radikali su organizovali kontramiting koji je predvodio generalni sekretar SRS Aleksandar Vučić, a građani su obustavili protestna okupljanja.

Vrelo zemunsko leto 1997. je prošlo, a za septembar su zakazani izbori za Republičku skupštinu. SNGZZ je odlučio da učestvuje na izborima da bi se na taj način zaštitio od progona i nasilja, iako je opoziciona Demokratska stranka odlučila da izbore bojkotuje.

Okolnosti tog bojkota nisu sasvim jasne.

Dva naknadna saznanja unose sumnju.

Goran Vesić, današnji zamenik gradonačelnika Beograda i član SNS, tada, u septembru 1997, blizak saradnik Zorana Đinđića, dolazio je kod Aleksandra Vučića, tadašnjeg direktora Zemunskog doma Pinki.

U zgradi Gradskog odbora i sedišta SPS na Studentskom trgu nalazili su se plakati sa pozivom na bojkot izbora, odakle su ih aktivisti preuzimali i lepili po gradu. Ali, to je tema za neka druga istraživanja.

Uglavnom, SNGZZ nije imao nikakvu zaleđinu, i ničiju podršku.

Bez finansiranja, bez prostorija, bez kampanje, pod hipotekom proustaške organizacije ipak je na ovim izborima osvojio samo u Zemunu oko 1.300 glasova, više od, na primer, medijski mnogo poznatijeg političara Milana Paroškog.

Dalji sled događaja koji se može pratiti u ovoj knjizi dokumenata bio je pokušaj legalizacije rada organizacije i izbegavanje sukoba.

Od januara 1998. počeo je da izlazi Bilten SNGZZ, mesečno, na četiri strane A-4 formata i izlazio je redovno u tiražu od nekoliko stotina primeraka, sve do sredine 1999. godine (15 brojeva), paralelno sa novinama HRONIKA društvenog i kulturnog života ZA ZEMUN koje su proizašle iz biltena.

Od 9. februara iste godine, do kraja 2003. izdata su 92 broja Hronike, a jedan deo njihovog sadržaja je objavljen u knjizi Dosije Zemun 1999-2003. (Mostart, 2008).

Članovi SNG su bili inicijatori osnivanja Odbora za zaštitu Starog jezgra Zemuna pri Klubu matične kulture koji se suprotstavio vlastima prilikom izgradnje objekata na Trgu pobede oko Zavetnog krsta.

Tom prilikom, početkom septembra 1999. prikupljeno je više od 2.000 potpisa peticije protiv ove nelegalne gradnje koja je ipak porušena 2001. godine.

Savez nezavisnih građana je u septembru 1999. bio jedan od osnivača Građanskog parlamenta Srbije koji je predvodila Verica Barać i organizatori poslednjeg skupa u Zemunu, decembra 2000.

Savez nezavisnih građana za Zemun je okončao svoje postojanje 2002. posle nezakonitog oduzimanja mandata dvojici odbornika u Skupštini opštine – zbog pisanja novina Hronika za Zemun u kojem je razotkriveno da je vlast DOS-a abolirala radikale i da je počela da radi po njihovom modelu samovlašća i uzurpacije.

Tada je donesen i novi Zakon o političkim organizacijama za čije osnivanje potrebno 10.000 potpisa. Osnivači i aktivisti SNG su se manuli politike, i vratili poslovima u svojim profesijama.

Posledice

Namera ovog uvoda u čitanje knjige dokumenata 1997-1999. je da posle više od dve decenije podseti na događaje koji su imali dalekosežne posledice ne samo za građane Zemuna, nego i na čitavo društvo i politički život u Srbiji.

Mnogi tada instalirani oblici ponašanja u urbanizmu, odnosu prema javnom dobru, uzurpacija javnih gradskih površina, uzurpacija budžeta opštine, odnos prema građanima i njihovim udruženjima, prema kulturi i kulturnoj baštini, nasilje nad građanima, širenje mržnje i podela, strah, postali su posle dve decenije svakodnevica cele Srbije.

Pažljivi čitalac ove knjige dokumenata će imati dosta materijala da prepozna i danas vladajuće aktere političkog života, da mapira sve bitne probleme, tada stvorene, a i danas aktuelne.

Zemun je danas jedina opština u zajednici gradskih opština Beograda koja nema lokalnu kulturnu instituciju koja bi bila otvorena za sve građane (Dom kulture).

Nekadašnji Zavičajni muzej je zatvoren od 2002. godine.

Najstarija biblioteka južno od Save i Dunava, osnovana 1825. samo je odelenje Biblioteke grada Beograda bez ikakve samostalnosti.

Kulturno umetničko društvo Branko Radičević je proterano iz svoje zgrade i koristi za probe prostor Evangeličke crkve.

Kulturno sportski centar Pinki je jedini takav objekat u Srbiji koji je privatizovan i čiji je prostor oduzet od prvobitne namene za omladinu, kulturu i sportske organizacije Zemuna.

I, drastičan primer, jedinstven na prostorima bivše SFRJ: samo su u gradskom, delu Zemuna koji obuhvata više od 100.000 stanovnika, od hotela Jugoslavija do naselja Nova Galenika, ukinute su ne samo Mesne zajednice, nego i Mesne kancelarije, a njihov prostor komercijalizovan.

Građani Zemuna nemaju osnovne uslove da ostvare svoja prava iz Ustava, za okupljanje bilo kojim povodom – od javne rasprave o urbanističkim planovima, do prostora za okupljanje udruženja građana, kulturne i edukativne programe.

Borba za Zemun koja je u jednom momentu bljesnula i bila mnogim, tada neslobodnim opštinama u Srbiji značajan podstrek, suzbijena je tokom godina raznim načinima.

Što ne znači da među građanima Zemuna, a i drugih gradova u Srbiji, danas ne postoji kritičko mišljenje i potreba za novom borbom.

Onima koji za to imaju volju i želju, ovaj zbornik dokumenata možda može poslužiti kao inspiracija, korisna literatura i uputstvo šta da se radi i kako da se izbegnu greške iz prošlosti.