Manje od devet odsto teritorije Srbije je pod zaštitom, mnoga područja u lošem stanju

Prema podacima iz Centralnog registra zaštićenih prirodnih dobara, koji vodi Zavod za zaštitu prirode Srbije, na teritoriji naše zemlje zaštićeno je ukupno 473 područja, odnosno 766.183 hektara, što je 8,66 odsto državne teritorije.

– Ukoliko se osvrnemo na evropski prosek, možemo primetiti da se nalazimo daleko ispod standarda Evropske Unije. Prema podacima Evropske agencije za životnu sredinu (EEA), pod zaštićenim područjima nalazi se 26.1 odsto teritorije EU (oko 1.079 milliona km2), a u narednim godinama očekuje se povećanje teritorije po zaštitom. Jedan od osnovnih ciljeva EU Strategije za zaštitu biodiverziteta 2030 jeste da se do 2030.godine pod zaštitu stavi najmanje 30 odsto teritorije koju obuhvata Evropska Unija – navodi Lukić.

Od ukupnog broja zaštićenih područja u Srbiji, 289 je na teritoriji Centralne Srbije, 135 na teriroriji Vojvodine, dok se na teritoriji KiM pod zaštitom nalazi 49 područja. Nacionalnih parkova imamo pet (NP Fruška Gora, NP Tara, NP Đerdap, NP Kopaonik, NP Šar-planina), dok je ukupan broj Parkova prirode 21.

– Zaštićena područja u Srbiji su ključne tačke očuvanja biodiverziteta naše zemlje, i samim stavljanjem pod zaštitu takav status im je priznat. To su područja koja su od neprocenjive vrednosti zbog svojih geoloških i bioloških odlika, izuzetnih ekosistemskih funkcija, staništa su ugroženih i endemičkih biljnih i životinjskih vrsta, i ujedno su od velikog značaja za razvoj nauke i obrazovanja – ističe Lukić i dodaje da stavljanjem pod zaštitu neko područje država time proglašava to područje značajnim zbog neke izražene (ili više različitih) vrednosti koju treba očuvati, zaštiti, unaprediti.

To mogu biti, kako dalje navodi, ekološke, prirodne, kulturne, naučne, geološke, biološke i druge vrednosti, zbog kojih takva područja zavređuju posebnu pažnju prilikom planiranja i upravljanja, što je definisano krovnim zakonima o zaštiti prirode i zaštiti životne sredine, te pratećim zakonima, pravilnicima i uredbama.

– Vrednovanje, odnosno utvrđivanje vrednosti i značaja zaštićenog područja, prema Pravilniku o kriterijumima vrednovanja i postupku kategorizacije zaštićenih područja vrši se u odnosu na izraženost glavnih prirodnih obeležja, pojava i procesa od interesa za zaštitu područja, kao i funkcije i namene područja. Shodno tome, zaštićena područja se svrstavaju u tri kategorije: od izuzetnog (međunarodnog, nacionalnog), velikog (pokrajinskog/regionalnog) i lokalnog značaja – navodi Lukić.

Da li su zaštićena područja baš zaštićena i sa kakvim se problemima susreću?

Međutim, ona ukazuje da se brojna zaštićena područja nalaze pod velikim pritiskom i da je stanje životne sredine ugroženo ljudskim delovanjem.

– Do toga je došlo zbog neadekvatnog i neodrživog upravljanja prostorom, prekomerne i nelegalne seče šuma, obavljanja nedozvoljenih radnji, krivolova, nelegalnog odlaganja otpada i velikog broja divljih deponija. Prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine u Srbiji postoji više od 2.500 registrovanih divljih deponija i 129 nesanitarnih opštinskih odlagališta (deponija). Zatim, tu je i neadekvatno kanalisanje otpadnih voda, jer se u Srbiji prečišćava svega 14.7% otpadnih voda, a najčešće završavaju u rečnim tokovima bez ikakvog prečišćavanja. Takođe, veliki problem je nelegalna „divlja“ izgradnja turističkih objekata (čak i na području nacionalnih parkova), širenje vikend naselja, nedovoljna komunalna opremljenost područja i sl. – navodi Lukić brojne probleme sa kojima se zaštićena područja danas u Srbiji susreću.

Prema njenim rečima i upravljači zaštićenim područjima suočavaju se sa brojnim poteškoćama u radu: nedovoljno obučene radne snage, ograničeni inspekcijski kapaciteti, nedovoljno znanja, kapaciteta, veština i na kraju krajeva – finansijska sredstva često predstavljaju ograničavajući faktor…

Još jedan faktor koji definitivno utiče na stanje zaštićenih područja su i klimatske promene.

– To nam je najjasnije kroz primere sve češćih šumskih požara u zaštićenim zonama, koji se naravno javljaju i usled ljudskog faktora (namerno ili nenamerno izazivanje požara), ali i zbog jako visokih temperatura i intenzivnih toplotnih talasa koji stvaraju uslove za razvoj velikih šumskih požara koje je veoma teško kontrolisati i ugasiti. I to nije slučaj samo sa Republikom Srbijom – prethodnih godina bili smo svedoci šumskih požara velikih razmera u Hrvatskoj, Grčkoj, Crnoj Gori, BiH, Italiji…- naglaša Lukić.

Dodaje da pod uticajem klimatskih promena dolazi i do gubitka biodiverziteta, promene u samim ekosistemima, pojava invazivnih vrsta, degradacija prirodnih resursa…

Krenuti od promene stava prema prirodi…

Na pitanje kako unaprediti stanje zaštićenih područja, Lukić ističe da pre svega treba da promenimo naš stav prema prirodi i prirodnom okruženju.

– Tu ulogu imaju i građani i nadležne institucije. Građani moraju biti svesni da njihovo ponašanje, posebno ono koje nije u skladu sa zakonom, kao što je paljenje vatre, nelegalna seča šume ili odlaganje otpada na mesta koja za to nisu predviđena, nelegalna gradnja, krivolov, bacanje otrova i trovanje životinja i ptica – direktno vodi ka zagađenju životne sredine, narušavanju staništa i gubitku biodiverziteta – navodi ona.

Sa druge strane, ističe da nadležne institucije moraju obezbediti efikasan inspekcijski nadzor koji bi počinioce ovakvih dela kaznio u skladu sa propisanom regulativom, ali najpre nadležni moraju obezbediti sve preduslove za efikasno upravljanje zaštićenim područjima.

– Na mestima donosioca odluka moraju se nalaziti stručni kadrovi, koji poseduju znanje, kapacitete i veštine da upravljaju tako delikatnim područjima, a ne „partijski“ podobni kadrovi – što je nažalost decenijama problem, a nekako u poslednje vreme to zaista dobija na kulminaciji, čemu nažalost sve češće svedočimo, i to ne samo u oblasti zaštite prirode…- zaključuje Milica Lukić.

Šta je Rudnik i Veliki Jastrebac kandidovalo za listu zaštićenih?

Usvajanjem Uredbe o proglašenju Predela izuzetnih odlika „Planina Rudnik“, Vlada Srbije je pod zaštitu stavlila dodatnih 10.019,80 hektara u centralnoj Srbiji. Ovu planinu, koja se nalazi na teritoriji grada Kragujevca i opština Gornji Milanovac i Topola karakterišu relativno dobro očuvana prirodna i poluprirodna staništa kao i bogata hidrografska mreža. Floru čini 698 biljnih taksona, od kojih je 13 strogo zaštićeno.

Kako stoji u obrazloženju odluke, Rudnik se odlikuje dominantnim termofilnim šumama cera i sladuna, kao i šumama mezofilne bukve, koje zajedno pokrivaju približno 90 odsto područja. Na lokalitetu „Veliki Šturac“, koji predstavlja najočuvaniji deo ovog zaštićenog područja, može se videti bogatstvo šumskog pokrivača. Izrazita je dominantnost lišćarskih vrsta.

“Evidentirano je 117 vrsta ptica, što predstavlja 32,5 odsto ukupnog diverziteta ptica u Srbiji, 10 vrsta riba kao i prisustvo 20 vrsta vodozemaca i gmizavaca, od kojih samo tri nisu zaštićene nacionalnim zakonodavstvom, dok se sve vrste nalaze na listama zaštite po međunarodnoj legislativi. Na lokalitetu „Ramaćki visovi“ zabeležene su tri vrste balkanskih endemita: primog (Acanthus hungaricus), Markgrafova žumenica (Alyssum markgrafii) i paštitkasti kotrljan (Eryngium palmatum). Obilje mineralnih sirovina svedoči viševekovnoj interakciji ljudi sa planinom i njenim okruženjem”, navodi Ministarstvo zaštite životne sredine.

Ovaj predeo je poznat i kao hidrografsko čvorište, što je dodatno merilo u uspostavljenoj zakonskoj zaštiti.

Sa druge strane, Veliki Jastrebac proglašen je Parkom prirode, čime je obezbeđena zaštita jedne od najšumovitijih planina Srbije i Balkanskog popuostrva. Planina je poznata po bogatim lišćarskim zajednicama reliktnog i endemičnog karaktera, a posebnu vrednost imaju jedinstvene šumske zajednice, uključujući prašumske sastojine planinskog javora (Aceretum heldreichii), kao i šume planinskog javora sa bukvom, šume graba, breze, jele i hrasta.

Park prirode „Veliki Jastrebac” prostire se na površini od 39.175 hektara, na teritorijama opština i gradova Blace, Aleksinac, Prokuplje i Kruševac i predstavlja jedinstvenu prirodnu celinu, a usvajanjem ove uredbe, obezbeđuje se zaštita ugroženih vrsta, ekosistema i staništa, istaknuto je u saopštenju ministarstva.

Na ovom području evidentirano je 10 strogo zaštićenih i 57 zaštićenih vrsta biljaka, 10 strogo zaštićenih i 18 zaštićenih vrsta gljiva, 84 strogo zaštićene i 14 zaštićenih vrsta ptica, kao i brojne vrste vodozemaca, gmizavaca, riba i insekata, ali i 33 vrste sisara. Raste 287 vrsta makrogljiva, što čini oko 10 odsto diverziteta u Srbiji, uključujući 10 strogo zaštićenih, 18 zaštićenih i 28 koje se nalaze na preliminarnoj crvenoj listi gljiva Srbije.

Pored biološkog bogatstva, Park prirode „Veliki Jastrebac” predstavlja hidrološko i geološko blago sa mrežom vodenih tokova, mineralnim izvorima i brojnim kulturno-istorijskim objektima. Od posebne su važnosti manastir Naupare, manastir Svetog velikomučenika Georgija – Ajdanovac, kao i termalno kupatilo u Ribarskoj Banji. Koncept zaštite Parka prirode „Veliki Jastrebac” zasnovan je na režimima zaštite prvog, drugog i trećeg stepena.