Zloupotreba Andrića

Saša Ilić: Poslednjih decenija Andrić je u Srbiji evoluirao od književnika do političkog simbola kojim se danas operiše. Taj simbol je isto toliko bitan u formiranju nacionalnog identiteta kao što je Kosovo ili, možda, Novak Đoković.

Nedžad Ibrahimović: Skoro bih bio slobodan da kažem da u BiH tog tretmana više i nema, pošto se Andrić, kao i svi drugi pisci, gotovo više i ne čita. BiH je postala nečitalačko društvo. A oni koji čitaju Andrića najčešće ga čitaju pogrešno kao i u Srbiji – u ideološkim, nacionalističkim i ksenofobičnim ključevima.

Ilić: Onaj odlomak iz „Na Drini ćuprije“, koji se u slobodnoj interpretaciji zove „Danak u krvi“ možda je jedan od najprisutnijih tekstova u lektiri za učenike osnovnih škola. Andrić, zapravo, služi kao važan faktor u konstrukciji nacionalnog identiteta. U Srbiji dominira uski rakurs čitanja Andrića u kome se on vezuje za srpski nacionalni mit. Takvu interpretaciju Andrića možemo videti i u enciklopedijama i leksikonima.

Ibrahimović: Andrićevo književno djelo interpretira se na način koji je duboko suprotan elementarnim principima književne nauke. Ta interpretacija je hermetično zatvorena u prostore vlastitog nacionalnog, religijskog i etničkog ključa. U školama u Federaciji Bosne i Hercegovine Andrić se čita na način za koji su se zalagali mnogi iz bošnjačkog kulturnog i akademskog korpusa, čast izuzecima. To ide dotle da se za čitanje Andrića daju upute nastavnicima i učiteljima kako treba interpretirati Andrića.

Ilić: Zadužbina Ive Andrića je, kao i mnoge druge kulturne institucije u Srbiji, zloupotrebljena. Od institucije, koja je na osnovu zaveštanja Ive Andrića osnovana da promoviše njegovo delo i služi u humane svrhe, Zadužbina se pretvorila u pogon nacionalne politike. Ona restriktivno deluje kada neko iz drugih postjugoslovenskih država hoće da objavi Andrićeva dela ili populariše velikog pisca. Zadužbina se, recimo, usprotivila pokušaju Matice Hrvatske da ustanovi nagradu Ivo Andrić, ali nije imala ništa protiv kada je Kusturica odlučio da u Andrićgradu ustanovi nagradu koja će nositi Andrićevo ime. Ta nagrada je prvi put dodeljena ove godine. Ona je imala megalomanske pretenzije da bude panslavenska, a na kraju je ispalo da su je dobili Matija Bećković za životno delo i Vladimir Kecmanović za roman. Novčani iznos je bio nenormalno visok. Bećković je dobio 25.000, a Kecmanović 15.000 evra.

Ibrahimović: To što je napravljeno u Višegradu nema nikakve veze sa Ivom Andrićem, osim što je u izravnoj vezi sa recentnim čitanjem Ive Andrića od strane srpskih nacionalista. Mislim da se Ivo Andrić, onakav kakvog smo ga poznavali iz biografija i tekstova o njemu, iz priča ljudi koji su ga poznavali, vjerovatno okreće u grobu kada vidi šta se sa njegovim imenom i djelom radi.

Ilić: Ta utvrda ili kako sam je ja nazvao kamena vojarna zapravo predstavlja političko-militarističko utvrđenje za odbranu nekih političkih „istina“. Ona služi za odbranu srpskog nacionalističkog koncepta. Tu se Andrić zloupotrebljava do kraja, to je, rekao bih, poslednja instanca.

Ibrahimović: Problem Ive Andrića je problem pisca koji ni svojim književnim djelom, ni svojom privatnom biografijom nije mogao biti smješten unutar jednog nacionalnog i kulturnog konteksta i onda se oko toga dešavaju veliki lomovi. Naši pseudoistraživači koji tragaju za ksenofobijom, nacionalizmom i mržnjom kod Andrića, prije će to naći kod pisaca koji su slavljeni unutar etničkog literarnog kanona, ali se oni njima ne bave, jer su ti pisci nedodirljivi. Naši literarni etnički kanoni su devetnaestovjekovni, oni pripadaju vremenu kada su se formirale nacije. U savremenom svijetu to više nikome nije interesantno.

Ilić: Mi imamo tumače Andrića poput profesora Jovana Delića koji je bio bitna figura u nacionalističkoj aproprijaciji Andrićevog dela. On je pisao leksikonske odrednice o Andriću za Srpski biografski rečnik i za Srpsku enciklopediju i tu možete pratiti proces nacionalizacije i estradizacije Andrića. Nije bitno šta je on pisao, bitno je da li je nekada rekao da je Srbin, kojim pismom je pisao, šta je radio kao diplomata. Te su stvari odjednom postale jako važne. Državotvorna komponenta se nasilno učitava u Andrića i on postaje politički simbol koji vladajuća elita tretira kao nacionalni kapital.

Ibrahimović: Akademik Krešimir Nemec, koji je svojevremeno održao predavanje u Hrvatskoj akademiji nauka i umjetnosti o tome da je sramota da se Ivo Andrić izbacuje iz hrvatskog literalnog kanona. Nakon toga su stvari počele da se mijenjaju, pa je i na Sveučilištu u Mostaru održan znanstveni skup o Ivi Andriću, ali avaj, tu su se naši vajni akademici bavili pitanjima koju krštenicu ima Ivo Andrić, da li je on doista bio Hrvat, da li je pisao na ijekavici, pa je to onda prevođeno na ekavski, to jeste sa hrvatskog na srpski. Bavili su se, dakle, efemernim pitanjima, a ja bih rekao nacionalističko-ideološkim čitanjem Andrića.

Ilić: Danas imamo u Srbiji jedan pamflet-roman „Kainov ožiljak“ koji su napisali Vladimir Kecmanović i Dejan Stojiljković u kome se govori o Andrićevom diplomatskom službovanju u Berlinu od 1939. do 1941. godine. Nije bitno šta je Andrić pisao, kakva su ta dela, kakav je spektar značenja učitan u njih, nego su bitne periferne, ideološke i političke stvari. Sve su to besmislene rasprave, ali za ove naše tabloidne zajednice to su naučne činjenice prvog reda.

Ibrahimović: Mi nemamo istraživanja Ive Andrića koja bi bila utemeljena na kulturalnim studijima. Naša istraživanja – kada kažem naša, mislim na južnoslavenska, balkanska – uglavnom su ideološka i pripadaju devetnaestom vijeku. A Ivo Andrić kvalitetom svog književnog djela prelazi nacionalne granice – jednako kao i jedan Umberto Eko.