Kad država postane božji dužnik

Članom dva novog zakonskog rešenja precizirano je, između ostalog, da se vraćanje imovine zasniva na načelima: jednakog pravnog tretmana svih crkava i verskih zajednica; njihove autonomne volje u pogledu pokretanja postupka; zaštite pravne sigurnosti sadašnjih savesnih vlasnika i trećih lica, kao i hitnog postupka. Predviđeno je da se imovina vraća u naturalnom obliku, a gde to nije moguće da se isplaćuje „tržišna novčana nadoknada“. Da je Srpskoj pravoslavnoj crkvi vraćeno ono što joj je oduzeto posle Drugog svetskog rata, zemljišno-knjižna karta nekadašnje Jugoslavije, a i današnje Srbije, izgledala bi sasvim drugačije. To se posebno odnosi na Kosovo i Metohiju, s obzirom na to da je do Drugog svetskog rata, čak trećina obradivog zemljišta te pokrajine bila (šuma) u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve (otuda i odrednica u imenu „metoh“, što znači crkveni posed). Podsećanja radi, Zakonom o agrarnoj reformi iz 1945. godine samo Srpskoj pravoslavnoj crkvi oduzeto je oko 70.000 hektara plodne zemlje i šuma, tako je država, već šest decenija, „božji dužnik“.

Zakonom o nacionalizaciji iz 1958. godine crkvena imovina ponovo se našla na udaru. Tada je SPC ostala bez 1.181 zgrade, koje su uglavnom služile za smeštaj sveštenika i njihovih porodica, ili kao poslovni prostor (u Beogradu je praktično nacionalizovano sve osim zgrade Patrijaršije). Oduzete su tri velike palate i više od 50 zdanja s najmanje 200 stanova. Crkva je tim merama dovedena u situaciju da moli državu za pomoć – do 1974. godine ta pomoć je pokrivala 80 odsto njenih rashoda, da bi kasnije pala na samo 1,9 odsto. Sudeći prema, doduše nezvaničnim, podacima ukupno je oduzeto čak 172.022 hektara zemljišta i šuma – reč je o imovina svih veroispovesti, pri čemu je oko 34.000 hektara u Vojvodini. Ta zemlja je za vreme kolonizacije uglavnom podeljena seljacima koji su radili na tim posedima. Kad je reč o crkvenoj imovini na Kosovu i Metohiji Pećkoj patrijaršiji je, rešenjem Izvršnog odbora Oblasnog odbora, od 20. decembra 1946. godine, oduzeto 223 hektara obradive zemlje i 570 hektara šume, dok je manastir Visoki Dečani ostao bez 793 hektara šuma i njiva, ali i ostale imovine. Agrarna reforma ostavila je manastir LJubostinju kod Trstenika bez 1.442 hektara, dok je manastiru Studenica oduzeto 1.383 hektara zemlje. Sličnu sudbinu doživeo je i manastir Žiča, kome je oduzeto 948 hektara šume i 435 hektara obradivih površina (ostavljeno je 30 hektara šume i isto toliko hektara zemlje lošeg kvaliteta). I mada precizne evidencije oduzete imovine nema u manastirskim i crkvenim arhivama procenjuje se da je Pećkoj Patrijaršiji oduzeto oko 1.000 hektara, Visokim Dečanima – 900, Manasiji – 3.900, Ravanici oko 4.000, Studenici i LJubostinji po 1.500, Živi – 100, Gornjaku – 900, Vitovnici – 1.100, Rajinovcu – 400, Kaleniću – 1.100, Blagoveštenju – 250, Rači – 1.000, Tronoši – 1.400, Petkovici – 700, Čokešini – 600, Bogovađi – 500, Vojlovici – 460 hektara. Manastir Beočin imao je 2.140 jutara zemlje, a ostavljeno mu je samo 17 jutara (tadašnji maksimum od 10 hektara). Na imanju tog manastira sada se nalazi beočinska cementara. Manastiru Vrdnik oduzeto je 1.500 jutara, Jazaku – 1.600, Rakovcu – 1.300, Šišatovcu – 1.200, Feneku – 1.000, Mesiću – 1.400, Kovilju – 1.700 hektara…

Početkom 1991. godine kada je u Narodnoj skupštini Srbije nakratko bio usvojen Zakon o vraćanju Srpskoj pravoslavnoj crkvi zadužbina, legata, stambenih zgrada, građevinskog i obradivog zemljišta, koji su na osnovu Zakona o nacionalizaciji prešli u društvenu svojinu, izgledalo je da će ovaj problem biti rešen. Ali, nije… Vlada nije prihvatila to zakonsko rešenje uz obrazloženje da je nacionalizovano građevinsko zemljište postalo društvena svojina i da sad ima karakter gradskog građevinskog zemljišta, koji po tadašnjem Ustavu Srbije, može biti samo u društvenoj ili državnoj svojini. Zakon je vraćen u skupštinsku proceduru, ali nikad nije stigao na dnevni red. Od usvajanja Zakon o restituciji imovine crkvama i verskim zajednicama (2006. godine) država je crkvenim zajednicama, od traženih oko 83.000 hektara, vratila 28.315 hektara. Najviše je vraćeno Eparhiji raško-prizrenskoj – 5.274 hektara. Braničevskoj eparhiji vraćeno je nešto manje od 3.000, dok je Šabačka uspela da vrati oko 2.000 hektara zemlje. I Beogradskoj eparhiji vraćen je deo tražene imovine, pre svega stanovi u centru, lokali na Terazijama i u Balkanskoj ulici. Kako je i ranije deo Tašmajdanskog parka, oko 24 ara, pripadao crkvi svetog Marka, ovo parče zemlje opet je u posedu te crkve. Takođe, Crkvi je vraćena i zgrada u Bulevaru kralja Aleksandra u kojoj se nekada nalazila poslovnica JAT. Iako je Sabornoj crkvi vraćeno 900 kvadratnih metara na Studentskom trgu 8, restitucija je ovde zaustavljena, jer su sadašnji vlasnici stanove u međuvremenu otkupili.

Primenom Zakona o restituciji, Katoličkoj crkvi vraćeno je 9.500 kvadratnih metara poslovnog prostora i 62 hektara zemljišta. Adventistička crkva uspela je da vrati 0,07 hektara i zgradu od 3.000 kvadrata na Vračaru u ulici Radoslava Grujića 4. Jevrejskoj zajednici vraćeno je oko 1.700 kvadrata stanova i poslovnog prostora, dok su Evangelističkoj crkvi vraćena dva hektara zemljišta u Beogradu i oko 1.500 kvadrata u Bačkom Petrovcu. Inače, Direkciji za restituciju stiglo je od crkvenih zajednica 3.049 zahteva za povraćaj imovine. Najviše zahteva – 1.619, podnela je SPC, inače najbrojnija crkvena zajednica u Srbiji, slede Jevrejska zajednica sa 520 podnetih zahteva, Rimokatolička crkva – 467 zahteva i Slovačka evangelička crkva a.v. koja je podnela 236 zahteva za povraćaj oduzete imovine. Sudeći prema podacima Direkcije za restituciju najviše je vraćeno šuma i šumskog zemljišta – 12.000 hektara, zatim oko 3.000 hektara poljoprivrednog i oko tri hektara građevinskog zemljišta. Vraćeno je 12 stanova i drugih stambenih objekata, 26 poslovnih prostora i objekata površine od oko 6.500 metara kvadratnih. Crkve su tražile još 390.392 kvadratnih metara stanova i kuća, od čega je Direkcija za restituciju vratila 48.258 kvadratnih metara.

Autor je član Odbora za selo SANU

Oduzeto i vraćeno crkveno zemljište (u h)

Manastir – Oduzeto – Vraćeno

Manasija – 3.900 – 3.794

Kovilj – 1.700 – 856

Pećka patrijaršija – 1.000 – 846

Dečani – 900 – 743

Gornjak – 900 – 707