Sto godina penzijskog sistema u Srbiji: Od nekadašnje penzije od 85 odsto plate do 45 odsto danas

Ovim povodom u Savremenoj akademiji nauke i umetnosti održana je konferencija „100 godina Bizmarkovog penzijskog sistema u bivšoj Jugoslaviji: prošlost, sadašnjost i budućnost u 21. veku“ na kojoj su predstavljeni penzijski sistemi Srbije, Hrvatske i Slovenije.

Penzijsko osiguranje uspostavljeno je 1922. godine usvajanjem Zakona o osiguranju radnika čime se Srbija pridružila zemljama koje su se odlučile za Bizmarkov model u kome država pomaže radnicima da zadrže standard nakon odlaska u penziju.

Istovremeno se pojavio drugi model, Beveridžov, u kom država pruža socijalnu zaštitu penzionerima od siromaštva, ali za sve preko toga moraju sami da uštede na tržištu.

Nikola Altiparmakov, član Fiskalnog saveta, predstavio je istoriju penzijskog sistema Srbije, odnosno Jugoslavije od njegovog nastanka do danas.

Predratno penzijsko osiguranje u velikoj meri je izgledalo kao privatno osiguranje sa kapitalizacijom prihoda. Starosna granica za odlazak u penziju bila je 70 godina i bez prevremene penzije.

Nakon rata, 1957. godine, usvajanjem zakona o penzijskom osiguranju penzijski sistem prelazi na tekuće finansiranje, takozvani „pej ez ju go“ (pay as you go), a starosna granica za penziju se spušta na 65 godina za muškarce i 50 godina za žene.

„Kod nas je taj prelazak na tekuće finansiranje bio spontan, a i fondovi su već bili nacionalizovani. S druge strane, u Nemačkoj je to bilo planirano i vodile su se rasprave u parlamentu. Tekuće finansiranje je ekonomski efikasan način i nije inferiorno u odnosu na kapitalisanje“, ocenio je Altiparmakov dodajući da kapitalisanje donosi veće penzije samo kada su prinosi penzijskih fondova veći od rasta BDP-a. U to vreme, a i sada u vreme niskih kamatnih stopa to nije slučaj.

Prema njegovim rečima, zakonom iz 1964. godine dostiže se vrhunac penzijskog sistema u Jugoslaviji.
Starosna granica se za muškarce spušta na 60 godina, a žene na 55, a za penziju je potrebno najmanje 20 godina radnog staža.

Radnicima se garantuje da će sa punim radnim stažom od 40 godina, moći da računaju na penziju koja iznosi 85 odsto plate.

Takođe su uvedeni penali na prevremeno penzionisanje od tri do četiri odsto godišnje, što će se ponovo uvesti u Srbiji početkom 2000-ih godina.

Šezdesetih godina prošlog veka počinje demografsko starenje stanovništva što će kasnije biti veliki problem za penzijski sistem.

Tada je na 10 radno sposobnih dolazio jedan penzioner, što se spušta na današnjih tri radno sposobna po penzioneru.

Sa takvom demografijom zakonom iz 1982. godine umesto smanjenja indeksacije, čini se suprotno, povećavaju se izdaci za penzije.

„Zakon je počeo sa primenom 1986. godine i izazvao fiskalne probleme na šta su ekonomisti i upozoravali“, napominje Altiparmakov pozivajući se na autore koji tvrde da je raspadu Jugoslavije prethodila fiskalna kriza.

Nakon raspada Jugoslavije, Srbija je uspostavila bodovni sistem koji je bio sredina između definisane penzije u odnosu na platu i indeksacije penzija.

Penzijski sistem se tokom 1990-ih kretao stihijski, sa velikim budžetskim izdacima za penzije. Nakon 2000. dolazi do reforme penzijskog sistema, preko noći se podižu starosne granice za odlazak u penziju za tri godine, zaoštravaju se uslovi za odlazak u invalidsku penziju, a po ugledu na Nemačku usvaja se bodovni sistem sa usklađivanjem penzija sa „švajcarskom formulom“.

Prema Altiparmakovljevim rečima, od 2004. do 2014. godine imamo turbulentnu deceniju što se tiče penzija.
On ističe da su se na inicijativu Svetske banke penzije indeksirale samo sa inflacijom što je zahtevao i MMF sa kojim smo imali sporazum.
To smanjenje rasta penzija, prema njegovim rečima, dovelo je do političkog odgovora, pa se klatno 2008. godine pomerilo skroz na drugu stranu kada su penzije povećane čak 21 odsto.

Rezultat je da se tek nakon fiskalne konsolidacije 2014. do 2018. godine i progresivnog smsanjenja penzija došlo do odnosa prosečne penzije i prosečne plate od 45 odsto „što odgovara zemlji našeg nivoa razvoja“.

Prošle godine fond penzija bio je ispod 10 odsto BDP-a slično kao u Sloveniji, Hrvatskoj ili BiH.

„Najbolji način da se zadrži stabilnost penzijskog sistema je da ne razdvajamo indeksaciju i valorizaciju penzija i da zadržimo međugeneracijsku solidarnost“, rekao je Altiparmakov.

On je istakao i da je trenutno u skupštini predlog zakona prema kome kada je fond penzija manji od 10 odsto BDP-a, penzije mogu da se usklađuju u celosti sa rastom plata, a kada pređu taj nivo, onda se primenjuje švajcarska formula.