Homoljski med, Leskovačka ljutenica…: Koju hranu je sve Srbija zaštitila?

Spisak hrane koja se proizvodi u različitim delovima Srbije je dugačak – od sira, mesnih prerađevina, meda, do malina i šljiva.

Međutim, ono što se uvek postavlja kao pitanje, šta je od toga zapravo naše, odnosno da li smo nešto od toga zaštitili kao proizvod iz Srbije.

Mogu se zaštiti dve vrste oznaka – imena porekla i geografske oznake.

Iz Ministarstva poljoprivrede za Danas objašnjavaju da je ime porekla naziv određenog mesta, regiona ili zemlje, kojim se obeležava poljoprivredni ili prehrambeni proizvod koji odatle potiče.

Ova oznaka potvrđuje da su kvalitet i posebne karakteristike proizvoda isključivo uslovljene poreklom, odnosno prirodnim faktorima koji na toj teritoriji vladaju, kao i tradicijom i posebnim umećem ljudi koji tu žive i koji ga proizvode.

Dakle, kod proizvoda sa zaštićenim imenom porekla sve faze proizvodnje odvijaju se na definisanom geografskom području i sve glavne sirovine potiču sa tog područja.

S druge strane, geografska oznaka je naziv kojim se obeležava poljoprivredni ili prehrambeni proizvod koji potiče iz određenog mesta, regiona ili zemlje i za čiji kvalitet, reputaciju, ili neku drugu karakteristiku je zaslužno njegovo geografsko poreklo.

Kod proizvoda sa zaštićenom geografskom oznakom najmanje jedna faza proizvodnje mora da se odvija na definisanom geografskom području, dok sirovine mogu da potiču i sa drugih područja.

U Srbiji je zaštita geografskog porekla podeljena na tri oblasti koje su regulisane posebnim propisimama. To su zaštita geografskog porekla poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, vina (uključujući aromatizovana vina) i jakih alokoholnih pića.

Što se poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda tiče, u Srbiji je trenutno 51 proizvod zaštićen nekom od oznaka geografskog porekla.

To su „Goveđa užička pršuta“, „Svinjska užička pršuta“ „Užička slanina“, „Sremski kulen“, „Sremska domaća kobasica“, „Sremska salama“, „Požarevačka kobasica“,“Rtanjski čaj“, „Krivovirski kačkavalj“, „Homoljski ovčiji sir“, „Homoljski kozji sir“, „Homoljski kravlji sir“, „Vršačko šampion pivo“, „Kladovski kavijar“, „Apatinsko jelen pivo“, „Petrovska klobasa“, „Leskovačko roštilj meso“, „Valjevski duvan čvarci“, „Svrljiški kačkavalj“, „Futoški sveži i kiseli kupus“, „Homoljski med“, „Ariljska malina“, „Svrljiški belmuž“, „Staroplaninski kačkavalj“, „Leskovački domaći ajvar“, „Fruškogorski lipov med“, „Kačarski med“, „Sjenički ovčiji sir“, „Sjenička jagnjetina“, „Pirotski kačkavalj od kravljeg mleka“, „Sjenički ovčiji sir“, „Ečanski šaran“, „Zlatarski sir“, „Sjenički kravlji sir“, „Lemeški kulen“, „Vršačka šunka“, „Vrbički beli luk“, „Đerdapski med“, „Oblačinka iz Oblačine“, „Svrljiški kravlji sir“, „Begečka šargarepa“, „Vlasinski med“, „Sjenička stelja“, „Ivanjički krompir“, „Leskovačka sprža“, „Deliblatski med“, „Pirotska peglana kobasica“, „Rtanjski med“, „Lužnička vurda“, „Med sa Tare“ i „Leskovačka ljutenica“.

Od navedenih proivzoda 14 je u 2023. ili 2024. godini sertifikovano ili je fazi sertifikacije.

Na međunarodnom nivou, u registru koji vodi Svetska organizacija za intelektualnu svojinu (WIPO) u skladu sa Lisabonskim aranžmanom za zaštitu oznaka porekla, Srbija ima tri poljoprivredna i prehrambena proizvoda – „Homoljski med“, „Leskovački domaći ajvar“ i „Leskovačku ljutenicu“, dok u registru EU nema nijedan zaštićeni proizvod iz ove kategorije.

Kada su u pitanju zaštićena vina, u Srbiji se proizvodi više od 400 njih sa oznakama geografskog porekla „Knjaževac“, „Negotinska Krajna“, „Šumadija“, „Subotica/Subotičko-Horgoška Peščara“, „Toplički rejon/Toplica“, „Sremski rejon/Srem“, „Tri Morave“, „Beograd“ i „Vojvodina“.

Takođe, na spisku Ministarstva poljoprivrede navedeni su proizvođači, koji su ovlašćeni da proizvode data vina sa zaštićenim geografskim poreklom.

Međutim, na nivou EU nema zaštićenih oznaka geografskog porekla za vina iz Srbije, dok je geografska oznaka za aromatizovano vino “Bermet” zaštićena na internacionalnom nivou kroz Lisabonski sporazum.

U Srbiji je registrovana svega jedna geografska oznaka u sektoru jakih alkoholnih pića – „Šumadijska šljivovica“, a broj korisnika geografske oznake je 18 proizvođača.

„Ono što ovu rakiju izdvaja od drugih voćnih rakija, pre svega drugih šljivovica, su domaće rakijske sorte šljiva koje se gaje u Šumadiji. To se prvenstveno odnosi na staru, domaću i retku sortu šljive „Crvena ranka“ (Šumadinka, Darosavka, Ranica, Crvenjača), koja ima svoj karakterističan aromatski kompleks kao najpoznatija autohtona sorta šljive za proizvodnju rakija“, navodi Ministarstvo u odgovoru za naš list.

„Crvena ranka“ mora da ima najmanje 20 odsto udela mase šljive u proizvodnji „Šumadijske šljivovice“, dodaju oni.

Pored ove sorte, koriste se i sorte šljiva sa kombinovanim svojstvima kao što su „Čačanska rodna“ i „Čačanska lepotica“, koje su vrlo zastupljene u Šumadijskom regionu.

Neophodno je da šljiva potiče sa teritorije Šumadijskog okruga, odnosno iz neke od opština – Kragujevac, Topola, Aranđelovac, Knić, Lapovo, Batočina i Rača.

„Klima i zemljište u ovom regionu daju poseban doprinos kvalitetu rakije. Pored specifičnog sortimenta i lokaliteta sa kojeg se šljiva koristi u proizvodnji rakije, posebnu specifičnost ovoj rakiji daje njeno odležavanje u buradima proizvedenim od domaćeg srpkog hrasta ‘kitnjak’, u kome odležava najmanje 18 meseci“, objašnjavaju iz Ministarstva.

Oni ističu da je geografska oznaka „Šumadijska šljivovica“ registrovana na nacionalnom nivou, po proceduri koja je u potpunosti usklađena sa evropskim propisima, odnosno u skladu sa Zakonom o jakim alkoholnim pićima, koji ima procenat usklađenosti 99 odsto sa Evropskim regulativama.

Međutim, ova rakija još uvek se ne nalazi u međunarodnim registrima.

„Po istoj proceduri po kojoj je rakija zaštićena na nacionalnom nivou u Srbiji, udruženje može izvršiti i registraciju geografske oznake na međunarodnom nivou, odnosno dostavljanem zahteva i tehničke dokumentacije za priznavanje geografske oznake Evropskoj komisiji u Briselu“, poručuju iz Ministarstva.

Koliko i koje proizvode su zaštitile zemlje iz okruženja?

Bosna i Hercegovina je u registru WIPO, takođe, kao i Srbija registrovala tri poljoprivredna i prehrambena proizvoda. To su „Hercegovački med“, „Cazinski med od kestena“ i „Romanijski skorup – kajmak“.

U registru EU, BiH je registovala samo jedan proizvod – „Livanjski sir“.

Što se tiče Severne Makedonije, oni su u WIPO registru zaštitili, takođe, tri proizvoda i to „Makedonski ajvar“, „Krivopalanački med“ i „Kočansku rižu“, dok na nivou EU nemaju zaštićenih proizvoda.

Crna Gora, prema trenutnim podacima sa sajta WIPO nema nijedan proizvod ove vrste pod zaštitom, a ista situacija je i u EU.

Zemlje Evropske unije (EU) zaštitile su 74 prodizvoda u WIPO sistemu. Međutim, najviše ih je iz Španije, dok hrvatskih i slovenačkih proizvoda na spisku nema.

Situacija je značajno drugačija ukoliko se gleda registar zaštićenih poljoprivrednih proizvoda u EU.

Hrvatska ih tu ima čak 50, od „Dalmatinskog meda“, „Slavonske kobasice“, „Ličke jagnjetine“ do „Paškog sira“.

U ovom registru, Slovenija ima 25 proizvoda kao što su „Kranjska kobasica“ i „Piranska so“.

Bitno je napomenuti da Hrvatska i Slovenija imaju i određen broj zajednički zaštićenih proizvoda u koje spadaju proizvodi iz Istre, kao što su „Istarski med“, „Istarski pršut“ i drugi.