Ambiciozni plan usvojen pre skoro pet godina: Da li će Beograd duplirati zelene površine?

Kakve su ovo brojke? Po podacima Evropske agencije za životnu sredinu (European Environmental Agency, EEA), Beograd se nalazi na 28. mestu od 37 analiziranih glavnih gradova u Evropi kad su u pitanju zelene površine. Gradovi slične veličine uglavnom se kotiraju od 10. do 20. mesta: Stokholm na 11, Varšava na 12, Sofija na 14. mestu a Prag na dvadesetom.

Ova slika bi trebalo drastično da se promeni. Naime, usvojeni Plan generalne regulacije Sistema zelenih površina predviđa povećanje udela ukupnih zelenih površina u Beogradu sa 12 odsto na preko 22 odsto (odnosno za preko 8.000 hektara), a javnih zelenih površina sa 2,83 odsto na preko 6 odsto.

Međutim, iako je usvojen još 2019. godine, i dalje su delovi plana koji se odnose na inovativne prakse na nivou preporuka, za čije sprovođenje se čeka odluka grada, piše Ana Šabanović za portal Klima 101.

Zelene površine ključan faktor u zaštiti gradova od poplava i toplotnih ostrva

Udeo zelenih površina ima ključnu ulogu u stvaranju održivih i otpornih urbanih sredina, a značaj ovih prostora proizilazi iz šireg spektra faktora, uključujući ne samo estetiku i komfor već i bitnu ulogu u ublažavanju efekata klimatskih promena.

Jedan od najvažnijih doprinosa zelenih površina u kontekstu klimatskih promena jeste njihova sposobnost ublažavanja efekata urbanih toplotnih ostrva.

Ova pojava, koja karakteriše značajan porast temperature u urbanim područjima, može biti ozbiljan izazov za kvalitet života i zdravlje ljudi. Zelene površine, delujući kao prirodni regulatori temperature, pružaju hlad i stvaraju mikroklimatske uslove koji pomažu u smanjenju ovog efekta. Time se smanjuje potreba za korišćenjem klima uređaja, što direktno utiče na smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte i doprinosi globalnim naporima u borbi protiv klimatskih promena.

Osim toga, zelene površine imaju ključnu ulogu u upravljanju vodom, što postaje posebno važno u kontekstu promenjenih klimatskih uslova koji često dovode do ekstremnih vremenskih događaja.

Naime, drveće i drugo rastinje na zelenim površinama deluju kao prirodna barijera za obuzdavanje poplava, upijajući višak padavina i smanjujući pritisak na urbane drenažne sisteme. Ovo doprinosi ne samo smanjenju rizika od poplava već i očuvanju vodnih resursa, pružajući stabilnost u urbanim ekosistemima.

Uz to, zelene površine promovišu biodiverzitet, stvarajući sredine koje su otpornije na promene u okolini. Raznolikost biljnog i životinjskog sveta na tim mestima ne samo da čuva ekosistemsku ravnotežu već i podržava adaptaciju na nove klimatske uslove.

Prisustvo zelenih prostora takođe ima pozitivan uticaj na me

ntalno zdravlje ljudi, pružaju mesta za opuštanje, rekreaciju i zajedničke aktivnosti, čime poboljšavaju kvalitet života i smanjuju stres.

Plan iz 2019. predviđa i neke inovativne mere kao što je ekološki indeks

Plan generalne regulacije Sistema zelenih površina predviđa pravila uređenja i građenja za zelene površine koje su u okviru drugih površina javne namene (škole, vrtići, bolnice) i to sa posebnim pravilima u zavisnosti od objekata: osnovne škole zahtevaju 5 m² otvorenog zelenog prostora po učeniku, srednje škole 3, a vrtići 15 m², dok na fakultetima zelene površine moraju zauzimati 25% parcele. Uključeni su i minimalni normativi za npr. dečja igrališta, ali i drvoredi uz infrastrukturne koridore.

Ali pravila su daleko detaljnija od prostih udela zelenila.

Sa jedne strane, Plan prepoznaje različite namene zemljišta, kao i prostorne kapacitete za uspostavljanje zelenih površina. Tako se za stambenu novogradnju postavlja minimum od 23 m² zelenih površina po stanovniku, dok se prilikom urbane rekonstrukcije ili transformacije, koji se tipično sprovode na zgradama u gradskom jezgru, gde je prostor ograničen, predviđa manji minimum – 7, odnosno 10 m².

Sa druge strane, razlikuju se i kategorije zelenih površina, primera radi, kroz pravilo minimalnog procenta zemljišta u direktnom kontaktu sa tlom, jer je kontakt sa tlom važan faktor u sposobnosti zelene površine da upija višak padavina (u poređenju sa npr. zelenim krovom).

Jedna ekološka mera predviđena u dokumentu je ekološki indeks, odnosno urbanistički parametar minimalni ciljani ekološki indeks. Ovaj urbanistički parametar se uvodi po ugledu na mnoge gradove Evrope i Severne Amerike, a važan je za regulisanje već gusto izgrađenog centralnog gradskog tkiva, jer definiše odnos između ekoloških vrednosti i ostalih prostora na nivou parcele.

„Jedan kvadrat ozelenjene fasade ima istu vrednost kao pola kvadrata zelene površine u kontaktu sa tlom“

Kako on funkcioniše? Na primer, ovaj indeks definiše različite težinske faktore za različite elemente zelene infrastrukture (porozne i poluporozne površine, zeleni krovovi i fasade i dr.) sa zemljištem u direktnom kontaktu sa tlom kao tipično najviše ocenjenim rešenjem.

Prepoznaju se i težinski faktori u odnosu na vrstu vegetacije, pa tako površina pod visokom vegetacijom (drvećem) ima veću vrednost od travnate površine: drveće značajnije doprinosi smanjenju efekta toplotnog ostrva svojom krošnjom, dok korenov sistem povećava kapacitete zadržavanja vode usled velikih padavina, i dodatno pospešuje biodiverzitet.

Jedno rešenje, do sada sprovedeno u nekim evropskim gradovima kao što je Berlin, jeste da se zelenim rešenjima dodeljuju vrednosti od 0 (asfaltirana površina) do 1 (zelena površina u kontaktu sa tlom). Ako u ovoj nomenklaturi porozni beton ima vrednost od 0,2 to znači da se jedan kvadratni metar npr. porozne betonske staze računa kao 0,2 m² zelene površine kada se primenjuju propisani zakonski minimumi.

Na ovaj način se omogućava kombinovanje različitih mera, čime se obezbeđuje fleksibilna implementacija prilikom arhitektonskog oblikovanja objekta. Dodatno se na ovaj način doprinosi kreiranja ekstenzivnih i intenzivnih zelenih površina na krovovima objekata, vertikalno ozelenjavanje fasada objekata, nadzemnih i podzemnih garaža, čime se unapređuju mikroklimatski uslovi i podiže energetske efikasnosti samih objekata.

Pomenute površine  se dobijaju kroz novi urbanistički parametar, ali ne ulaze u minimalan procenat zelenih površina u direktnom kontaktu sa tlom na parceli, na osnovu čega predstavljaju samo dodatni benefit za unapređenje klimatske rezilijentnosti.

Pored toga, Plan afirmiše uspostavljanje ekološke mreže na području poljoprivrede, očuvanjem prirodne vegetacije i formiranjem novih zasada u formi međa, živica, drvoreda i grupa stabala između parcela, očuvanjem postojećih vlažnih staništa i prateće vegetacije i dr. Predloženo je osnivanje baštenskih kolonija (urbane bašte) za koje su propisana opšta pravila uređenja.

Usvajanjem ovog Plana, Beograd je dobio zakonski osnov za očuvanje i unapređenje postojećih i planiranje novih zelenih površina i šuma, kao dobara od opšteg interesa, kao i integraciju zelenih površina u različite namene. Iako je ovo važan korak, ostaje onaj stari problem: implementacija.

Iako Beograd predstavlja poligon za uvođenje inovacija, on je takođe odavno prepoznat kao grad koji ima trend niskog stepena implementacije urbanističkih planova. Mnoge inovacije prepoznate u ovom dokumentu poput ekološkog indeska se nalaze kao preporuke, dok je za njihovu implementaciju neophodno donošenje gradske odluke, kao što je to urađeno u Berlinu.

U budućnosti, ova pravila bi trebalo da postanu građevinska svakodnevica na sličan način kao što su to danas pravila o energetskoj efikasnosti, odnosno kroz izmene zakona o planiranju i izgradnji.

O autorki

Ana Šabanović je od 2020. godine na doktorstim studijama Arhitektura i urbanizam na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, gde učestvuje u radu istraživačkih jedinica „Inovaciona laboratorija održivog razvoja” i „Istraživačka laboratorija za održivu i otpornu arhitekturu”. Učestvuje u realizaciji nastave na matičnom fakultetu na predmetima čije  je težište održivi razvoj na Departmanu za urbanizam. Učestvuje na više međunarodnih  projekata od kojih je najznačajniji projekat Sustainable Cities in the Nortic-Baltic Region. Kroz rad na svojoj disertaciji „Transformativno upravljanje urbanim razvojem kao podrška klimatskoj rezilijentnosti urbanih područja: primer Beograda“ izlaže na više naučnih i stručnih konferencija, saopštava radove na međunarodnim i nacionalnim skupovima i publikuje naučne radove u monografiji međunarodnog značaja.