foto wikipedia AntidiskriminatorŠumski genetički resursi su malo poznat, ali ključan pojam za konzervaciju prirodnih bogatstava u svetlu klimatskih promena. Naime, očuvanje se ne odnosi samo na broj stabala ili pošumljene površine, već i na njihove osobine, a posebno one nasledive, piše Branislav Trudić, konsultant za šumske genetičke resurse u Organizaciji za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih Nacija (FAO).
U srcu Beograda, park-šuma „Košutnjak” predstavlja oazu zelenila i mira – ali ona je i mnogo više od toga. Košutnjak je istovremeno i svojevrsni centar za očuvanje genetičkog blaga Srbije.
Primera radi, u Košutnjaku se može naći pet autohtonih, odnosno domaćih vrsta hrasta: hrast lužnjak (Quercus robur), hrast kitnjak (Quercus petrea), sladun (Quercus frainetto), hrast cer (Quercus cerris) i virgilijski hrast (Quercus virgiliana). Ove listopadne vrste istovremeno predstavljaju osnovu naših šumskih zajednica širom Srbije, od juga do severa, prenosi Klima101.
Međutim, postojeća istraživanja i modelovanja klimatskih promena i njihovih posledica po vrste iz roda hrastova pokazala su da će lužnjak i njegove srodne vrste biti najosetljivije na temperaturne promene i suše, te je jako važno strateški sačuvati ove vrste.
Samim tim, tu se krije dodatna vrednost ovakvih lokaliteta: pored toga što je gradski park, Košutnjak je i model za konzervaciju nečega što nazivamo šumski genetički resursi, a koji su ključni za održavanje biodiverziteta i ekološke stabilnosti.
Šumski genetički resursi su genetski materijal od drvenastih biljaka, koji ima makar potencijalnu vrednost za čovečanstvo
Šumski genetički resursi (engl. forest genetic resources), iako kao pojam nisu dovoljno poznati široj javnosti, imaju ključnu ulogu u šumarstvu i očuvanju prirode.
Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih Nacija (FAO) definiše šumske genetičke resurse kao „genetski materijal od drvenastih biljaka (uključujući divlje i kultivisane vrste) koji ima vrednost ili potencijalnu vrednost za čovečanstvo.”
Ova definicija obuhvata širok spektar genetske raznolikosti unutar i među vrstama drvenastih biljaka, uključujući one koje su direktno korisne za ljude (npr. za proizvodnju hrane, drveta, lekova), kao i one koje doprinose ekosistemskim funkcijama i biodiverzitetu, čime indirektno pružaju koristi za ljudske zajednice.
U pitanju je perspektiva bogatstva koja sagledava dalje od brojki kao što su količina stabala ili pošumljena površina: nauka nam kaže da je očuvanje genetičke raznolikosti šuma pitanje od ekološkog značaja, i to ne samo lokalnog, već i globalnog.
Izazovi kao što su klimatske promene, ali i urbanizacija i zagađenje stavljaju šumske ekosisteme pod veliki pritisak. U Srbiji, šume predstavljaju osnovu ekološke infrastrukture, te istraživanja usmerena na očuvanje biodiverziteta i šumskih genetičkih resursa, poput onih koja se sprovode u Košutnjaku, imaju presudnu ulogu u zaštiti našeg prirodnog nasleđa.
Cilj je, pre svega, sačuvati genetski materijal za buduće generacije i podići svesto o važnosti šuma u očuvanju životne sredine. U te svrhe, FAO izrađuje poseban izveštaj na globalnoj skali.
Prvi takav izveštaj objavljen je 2014. godine. Iako Srbija nije učestvovala u njegovoj pripremi, ona jeste učestvovala u procesu izveštavanja za Drugi svetski izveštaj o šumskim genetičkim resursima, dostavivši detaljan izveštaj pre nekoliko godina. Prvi izveštaj sa akcionim planom je dostupan javnosti, dok će drugi biti objavljen do kraja ove godine.
U Srbiji postoji strateški program očuvanja šumskih genetičkih resursa, ali je njegova implementacija za sada upitna
Šumski genetički resursi nisu isto što i šumski reproduktivni materijali.
Dok šumski genetički resursi obuhvataju genetsku raznolikost drvenastih vrsta (kao što su npr. drveće, žbunje, bambusi, ratani, palme), šumski reproduktivni materijal se odnosi na konkretne delove biljaka (kao što su semena, sadnice, ili kalemovi) koji mogu, ali i ne moraju da potiču iż genetički jasno procenjenih ili poželjnih jedinki.
Ova razlika je suštinski važna za razumevanje kako se očuvanje genetske raznolikosti šuma može strateški planirati i implementirati, kroz odabir i upotrebu odgovarajućeg reproduktivnog materijala iż šumskih genetičkih resursa utvrđenog porekla i kvaliteta.
Međunarodna zajednica se slaže da značaj šumskih genetičkih resursa nije dovoljno prepoznat, te se zalaže za veću informisanost i aktivno učešće javnosti u njihovom definisanju i očuvanju.
U tom kontekstu, građanska nauka, posebno u Severnoj Americi i Evropi, igra sve veću ulogu uključivanjem javnosti u inicijative za praćenje i zaštitu ovih resursa. U SAD je razvijena aplikacija za mobilne telefone iTree, koja je dostupna i stručnoj i široj javnosti. Svi zainteresovani ljudi imaju mogućnost da prođu sistematičnu obuku korišćenja svih alata dostupni kroz ovu aplikaciju, kako bi mogli da učestvuju u prikupljanju i obradi naučnih podataka važnih za šumarstvo i šumske genetičke resurse.
Iako je Srbija tek nedavno počela sa izveštavanjem prema FAO-u o šumskim genetičkim resursima, ova oblast nije nepoznata u našoj zemlji.
Šumarski fakultet u Beogradu, u saradnji sa stručnim službama i javnošću, razvio je strateški usmeren program 2016. godine, koji odražava duboko razumevanje i stručnost u ovoj oblasti, postavljajući temelje za razvoj očuvanja i usmerenog korišćenja šumskih genetičkih resursa do 2025. godine.
Ipak, pitanje implementacije i praćenja uspešnosti ovog programa ostaje otvoreno.
Konzervacija šumskih genetičkih resursa vrši se i kroz in situ i kroz ex situ mere.
In situ konzervacija šumskih genetičkih resursa podrazumeva očuvanje genetske raznolikosti biljaka u njihovom prirodnom okruženju. Ovaj pristup omogućava očuvanje ekosistema i prirodnih populacija drvenastih vrsta na mestu gde prirodno rastu i evoluiraju. In situ konzervacija uključuje zaštitu velikih površina šuma, uspostavljanje zaštićenih područja, kao i očuvanje prirodnih staništa unutar kojih se nalaze ciljane vrste. Cilj je omogućiti prirodne procese selekcije i evolucije, čime se održava genetska struktura populacija.
Ex situ konzervacija šumskih genetičkih resursa odnosi se na očuvanje genetske raznolikosti biljaka izvan njihovog prirodnog staništa. Ovaj pristup uključuje sakupljanje i čuvanje semena, sadnica, ili drugog reproduktivnog materijala u bankama semena, botaničkim vrtovima, arboretumima ili drugim kontrolisanim uslovima. Ex situ konzervacija se koristi kao dopuna in situ konzervaciji, posebno za vrste koje su kritično ugrožene ili nemaju dovoljno reprezentativne ili sigurne populacije u prirodi. Ovaj metod omogućava naučnicima i konzervatorima da očuvaju genetski materijal za buduća istraživanja, obnovu degradiranih staništa i reintrodukciju vrsta u njihova prirodna staništa.
Međutim, nedostaju podaci o doprinosu ovih resursa u apsorpciji ugljen-dioksida, što bi moglo poboljšati njihovu vidljivost i značaj na nacionalnom i međunarodnom nivou. Šumski genetički resursi imaju važnu ulogu u ublažavanju klimatskih promena, kako direktno, kroz očuvanje genetske raznovrsnosti i absorpciju ugljen-dioksida, tako i indirektno, kao odabrani sadni materijal za pošumljavanje i obnovu šuma.
Stoga, Srbija treba hitno da proprati uspešnost implementacije gorepomenutog programa i uključi šumske genetičke resurse u svoje aktuelne politike i strategije ublažavanja klimatskih promena.
Park-šuma „Košutnjak” služi kao živopisan primer kako urbani prostori mogu koegzistirati sa prirodnim vrednostima, čuvajući tako bogatstvo biodiverziteta za sadašnje i buduće generacije. Ovaj pristup baziran na prirodi (eng. nature based solution) ne samo da štiti pojedinačne vrste hrastova, već i čuva celokupni ekosistem, naglašavajući važnost harmonične koegzistencije urbanog života i prirodnih bogatstava.
Objavljivanje ovog clanka je rezultat je saradnje projekta podrzanog od strane European Climate Foundation “Mentoring program for young researchers to adopt advance knowledge in climate research – CLIMATE PICNIC” i portala Klima101.
O autoru
Branislav Trudić je rođen 1985. godine u Novom Sadu, gde molekularnu biologiju i biohemiju završava na PMF-u, Univerzitet u Novom Sadu. Od 2011. godine se bavi šumskog genetikom i šumskim genetičkim resursima, gde u zadnjih 5 godina obavlja poslove konsultanta za šumske genetičke resurse pri FAO-u, u Diviziji za šumarstvo. Član je tima za pripremu Drugog svetskog izveštaja o šumskim genetičkim resursima i kreiranje prvog globalnog informacionog sistema za šumske genetičke resurse. Obožava biciklizam, najviše u prirodi i u šumama se oseća kao svoj na svome.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
