Amerika pre svega ili Amerika protiv svih

Ipak, neslaganje Sjedinjenih Američkih Država sa postojećim stanjem za pažljivije posmatrače ne predstavlja iznenađenje već se, u izvesnoj meri, može identifikovati kontinuitet sa trgovinskom politikom prethodnih američkih predsednika. Nezadovoljstvo sadašnjim obrascima trgovine i namera za njihovim redefinisanjem je prisutna još i kod DŽordža Buša mlađeg i Baraka Obame što postaje vrlo vidljivo ako se analiziraju zvanični trgovinski dokumenti američkih administracija od 2001. do 2019. godine.

Međutim, ono što razlikuje politiku Trampove administracije od one koju su vodili njegovi prethodnici, pored vrlo osobenog stila aktuelnog predsednika, je radikalnost u postupcima, prenaglašavanje značaja američkog trgovinskog deficita i promovisanje pristupa po kome postojeći međunarodni trgovinski poredak i njegovi ključni akteri, koji su istovremeno i najznačajniji američki trgovinski partneri, iskorišćavaju SAD.

Kada se problem formuliše na ovaj način, rešenje koje se samo po sebi nameće je namera za što bržim preoblikovanjem postojećeg poretka, u skladu sa interesima njegovog (još uvek) najznačajnijeg aktera, Sjedinjenih Američkih Država. Međutim, pošto se delovanje SAD u ovom smeru ne dešava u političkom vakuumu, posledice koje proizvode aktivnosti usmerene na redefinisanje sadašnjih odnosa mogu ugroziti ulogu Amerike u svetskim poslovima.

Za vreme trajanja svoje predsedničke kampanje Donald Tramp je više puta ponavljao da su loši trgovinski sporazumi, koje su zaključili njegovi prethodnici, krivi za gubitak radnih mesta i rast trgovinskog deficita SAD. Suprotno očekivanjima, Tramp je ovakav ton zadržao i posle preuzimanja predsedničke funkcije i u svom inauguralnom obraćanju, tvrdeći da SAD moraju „zaštititi svoje granice od pustošenja drugih zemalja koje proizvode naše proizvode, kradu naše kompanije i uništavaju naša radna mesta“.

Nova američka administracija je, dosledno obećanjima novog predsednika, povukla SAD iz Sporazuma o Transpacifičkom partnerstvu, suštinski zaustavila pregovore o zaključenju Sporazuma o Transatlantskom trgovinskom i investicionom partnerstvu sa Evropskom unijom i ponovo otvorila pregovore o Severnoameričkom sporazumu o slobodnoj trgovini i sporazumu o slobodnoj trgovini sa Južnom Korejom.

Međutim, iako pojedini komentatori političkih zbivanja hvale doslednost aktuelnog američkog predsednika i njegovo ispunjavanje predizbornih obećanja, delovanje nove američke administracije je izazvalo nezadovoljstvo i rast zabrinutosti kod ekonomskih ali i političkih partnera SAD širom sveta.

Jedanaest država Pacifičkog regiona (među kojima su Australija, Vijetnam, Japan, Novi Zeland, između ostalih) je nastavilo da primenjuje sporazum o Transpacifičkom partnerstvu i nakon istupanja SAD. Ovakav razvoj događaja suštinski dovodi u pitanje više puta proklamovanu privrženost SAD regionu Istočne Azije, i to za vreme značajnog ekonomskog rasta Kine i njenog sve vidljivijeg uticaja.

U drugom delu sveta, suočivši se sa posledicama delovanja Trampove administracije, nemačka kancelarka Angela Merkel je zaključila da je „era u kojoj smo se u potpunosti mogli osloniti na druge završena, u određenoj meri“ i da Evropska unija mora uzeti „svoju sudbinu u svoje ruke“.

U nastojanju da ostvari veće koristi od trgovine, spreči da SAD budu „kasica prasica koju svi pljačkaju“ i obezbedi „bolje trgovinske sporazume“, Trampova administracija je nastavila sa sprovođenjem spoljnotrgovinskog dela politike „Prvo Amerika“, postavljajući ekonomski nacionalizam u središte svoje ekonomske politike. Američka verzija novog ekonomskog nacionalizma u prvi plan stavlja razvoj bilateralnih trgovinskih odnosa i, po potrebi, unilateralno delovanje SAD, nasuprot multilateralizmu koji je proglašen potpuno neefikasnim i neadekvatnim sredstvom za zadovoljavanje američkih interesa.

U prvoj polovini 2018. godine, vodeći se razlozima nacionalne bezbednosti, Tramp je uveo carine na uvoz solarnih panela, veš mašina, čelika i aluminijuma iz najvećeg broja zemalja. Ovaj potez je dočekan snažnim odobravanjem američkih proizvođača ali i ne toliko glasno izraženim neslaganjem predstavnika uvoznika ovih proizvoda. Usledio je odgovor najznačajnijih američkih trgovinskih partnera, Evropske unije, Kanade, Kine, Meksika koji su, suprotno očekivanjima Trampovih savetnika, uzvratili istom merom, uvodeći carine na uvoz soje, burbona, Harli Dejvidson motora i drugih proizvoda, stvarajući dodatne troškove za američke proizvođače i potrošače.

Pod posebnom paljbom predstavnika američke administracije ali i samog predsednika Trampa, našla se Svetska trgovinska organizacija kao simbol trgovinskog multilateralizma i stožerna organizacija međunarodnog trgovinskog poretka. Institucionalni izdanak Urugvajske runde multilateralnih trgovinskih pregovora, STO predstavlja rezultat višedecenijskih aktivnosti SAD na stvaranju međunarodnog trgovinskog sistema zasnovanog na pravilima. Odredbe koje se odnose na zaštitu određenih industrijskih proizvoda od dampinga i pravo na subvencije nekih kategorija poljoprivrednih proizvoda su, takođe, bile proizvod dugotrajnih napora američkih pregovarača.

Iako su SAD ključni kreator postojećeg trgovinskog sistema i mehanizma za rešavanje trgovinskih sporova u okviru STO, nezadovoljstvo njegovim funkcionisanjem je vrlo vidljivo iskazano. Sjedinjene Američke Države jesu tužene više puta nego druge članice STO ali ipak nisu izgubile više sporova od drugih zemalja.

Više od 90 odsto žalbi mehanizmu za rešavanje sporova u okviru Svetske trgovinske organizacije ne bude prihvaćeno, bez obzira ko su strane u postupku. Prema podacima Kejto instituta i Atlantskog Saveta, aktivnosti Sjedinjenih Američkih Država ne odstupaju od ovih podataka. Za razliku od svojih prethodnika, Trampova administracija je čak počela da razmatra i povlačenje SAD iz Svetske trgovinske organizacije.

Jednostrana odluka predsednika o napuštanju STO (bez saglasnosti Kongresa) bi verovatno bila osporena pred domaćim sudovima, što bi svakako imalo dugotrajne negativne posledice po američke ekonomske interese. U nameri da iskaže svoje nezadovoljstvo postojećim stanjem i podstakne razgovore o reformi ove institucije, američka administracija se nije saglasila sa imenovanjem novih članova u Apelacionom telu STO, što je gotovo onemogućilo njegovo funkcionisanje. Ipak, opstruktivno delovanje nije onemogućilo SAD da pred istim telom ulažu žalbe na nefer trgovinske prakse Evropske unije, Kine, Meksika i drugih članica Svetske trgovinske organizacije, što dugoročne američke namere, u najmanju ruku, čini nejasnim.

Ovakvo ponašanje SAD, praćeno njihovom sklonošću ka bilateralnom pregovaranju ali i unilateralnom delovanju, budućnost STO čini neizvesnom, uvećavajući zebnju da trgovinski sistem zasnovan na opštevažećim pravilima biva menjan sistemom u kome najmoćniji akteri stvaraju pravila koja slabiji moraju da prihvate.

U okviru STO, posebna pažnja SAD je usmerena prema regulisanju trgovinskih odnosa sa Kinom. Trenutno je na snazi devedesetodnevni ultimatum koji je, suočena sa rastućim trgovinskim deficitom, američka administracija postavila STO s namerom da bude promenjeno određenje pojma „zemlja u razvoju“ koji pojedinim državama, uključujući i Kinu, omogućava preferencijalni tretman u međunarodnim trgovinskim odnosima.

U suštini, američki spoljnotrgovinski establišment se najviše bavi Kinom, koju aktuelna administracija ali i sve više značajnih političkih aktera u Vašingtonu, nezavisno od političke pripadnosti, vidi kao najveću dugoročnu pretnju američkim interesima. Kina je, sa razlogom ili ne, optužena za primenu nefer trgovinskih praksi, krađu intelektualne svojine i manipulaciju valutom čija je posledica postojanje značajnog deficita SAD u bilateralnoj trgovini.

Nastojeći da uvođenjem carina na kinesku robu primora Kinu da prihvati razmenu koja je prihvatljivija za SAD, Trampova administracija je postala akter trgovinskog konflikta sa ovom zemljom, što šteti američkim firmama i proizvodi negativne posledice po globalnu ekonomiju, stvarajući okruženje u kome bilateralni trgovinski ratovi postaju nova normalnost.

Čak iako su netačne tvrdnje, po kojima je delovanje sadašnjeg američkog predsednika više od svega vođeno namerom uništavanja nasleđa svog neposrednog prethodnika, što je između ostalih u presretnutim depešama istakao i Kim Darok, bivši britanski ambasador u SAD, delovanje aktuelne američke administracije je svakako izazvalo tektonske potrese u liberalnoj konstrukciji aktuelnog međunarodnog trgovinskog poretka. Koliko god njegovi zagovornici verovali u mogućnost povratka u prethodno stanje, čini se da to nije realno očekivati, ma koji kandidat da pobedi na predsedničkim izborima u SAD u novembru 2020. godine.

* Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu