Imperijalne ambicije

Davor Džalto:

Patrijarh Kiril je poznat, naročito u poslednje vreme, kao neko ko pre svega iznosi ideološke stavove koji idu u prilog zvaničnoj politici Kremlja. Ja bih to pre tumačio kao političku izjavu nego kao nešto što odražava realnost međucrkvenih odnosa. Postoji mnogo lokalnih crkava koje su sigurno bliže Moskovskoj patrijaršiji, poznatoj i kao RPC.

Iako nije reč o autokefalnoj crkvi, kanonska Ukrajinska pravoslavna crkva je svakako, bar do ovog rata, bila i kulturološki i jezički mnogo bliža Moskovskoj patrijaršiji nego što je to slučaj sa Pećkom patrijaršijom, poznatom i kao SPC. Gruzijska crkva i Moskovska patrijaršija su takođe izuzetno bliske, verovatno i bliže nego što su to Srpska i Ruska pravoslavna crkva. Sve to, naravno, ne znači da odnosi između dve crkve nisu snažni i da među njima ne postoji bliskost.

I veze Mitropolije crnogorsko-primorske i RPC su izuzetno jake. U svakom slučaju veze između Srpske i Ruske pravoslavne crkve se ne mogu tumačiti kao neka vrsta neokolonijalnog odnosa gde je jedna lokalna crkva (SPC) samo puki satelit koji je vezan za Rusiju i RPC.

Vladimir Veljković:

Slažem da je izjava patrijarha Kirila više politička i ideološka. Dodao bih da u nastupima patrijarha Kirila, ali i naših episkopa i srpskog patrijarha, više skoro i da nemaa izjava koje bi bile utemeljene na hrišćanskoj teologiji i etici već su to uvek političke i ideološke izjave. Ono što poslednjih tridesetak godina interesno vezuje Srpsku i Rusku crkvu je pitanje njihove kanonske teritorije. Obe crkve su delovale u granicama država koje više ne postoje.

Kad je u pitanju SPC, to je bila Jugoslavija i Kraljevina SHS s obzirom da je 1922. Vaseljenska patrijaršija priznala ujedinjenje pravoslavnih eparhija na jugoslovenskom prostoru u novom organizacionom obliku, a to je bila SPC. Na isti način je kanonski bila prepoznata i RPC. NJena teritorija je pre svega obuhvatala teritoriju bivšeg Sovjetskog Saveza.

Od pre tidesetak godina te države više ne postoje i sada se kanonske teritorije obe crkve nalaze i u drugim suverenim državama. I ja mislim da je to glavni okvir iz koga treba posmatrati odnose između te dve crkve.

Karabeg:

Da li se RPC kao najjača i najmoćnija u pravoslavlju postavlja prema Srpskoj kao stariji brat?

Džalto:

Mislim da je to često slučaj – i to ne samo prema SPC. Mislim da je to mentalitet institucionalnih crkava koje su bile u bliskim vezama sa imperijama, što bivšim što sadašnjim. Rukovodstva tih crkva često boluju od imperijalnog mentaliteta i imaju kompleks superiornosti. To nije samo slučaj sa RPC. Još bolji primer je tzv. Vaseljenska patrijaršija čije je sedište u Istanbulu.

Bez obzira što je svedena na minoran broj vernika u samom Istanbulu, bivšem Konstantinopolju, i što je praktično postala grčka crkva, ona i dalje boluje od imperijalnih ambicija koje su potpuno u nesrazmeri sa njenim realnim značajem unutar pravoslavnog sveta. Slično je i sa RPC. Ona je bila jedan od važnih oslonaca imperijalnog projekta Rusije i samim tim ona gleda na ostale – po broju vernika i uticaju manje značajne lokalne pravoslavne crkve – kao na slabije partnere koji treba da se povinuju imperijalnim interesima.

To nije nešto što je specifično pravoslavno ili specifično rusko ili grčko. To smo imali prilike da gledamo poslednjih stoleća i na Zapadu. Značajne religijske institucije po pravilu nude ideološku racionalizaciju političkih struktura moći i opravdavaju imperijalne projekte – bili oni ruski ili anglosaksonski.

Veljković:

Kad su u pitanju imperijalne ambicije, mislim da je Ruska crkva ipak prešla granicu. Naravno da su crkve i verske zajednice uvek želele da imaju tesne veze sa političkim centrima moći, ali su neke od njih nalazile način da zadrže neku vrstu duhovne autonomije u odnosu na politiku čak i u slučajevoma kad su bile podređene političkim centrima.

Uzmimo, na primer, Anglikansku crkvu. Ona, naravno, nikad ne kritikuje britansku vladu, ali se zalaže za ljudska prava. Međutim, Ruska crkva se u potpunosti poistovetila sa agresijom na Ukrajinu i opravdava je različitim pseudoreligijskim, odnosno ideološkim terminima ruskog sveta, svete Rusije, pravoslavne civilizacije.

Patrijarh Kiril i mitropolit Ilarion, koji je do skora bio predsednik Odeljenja za spoljne crkvene veze, već duže vreme osporavaju liberalni konsenzus koji je postignut u Evropi prethodnih decenija. To ih je dovelo do toga da u duhovnom smislu uopšte ne mogu da razluče interese crkve od interesa ratne i agresivne ruske politike.

Karabeg:

Koliko SPC utiče na snažno prorusko raspoženje u Srbiji?

Džalto:

Nije, naravno, sporno da u Srbiji postoji percepcija bliskosti među „pravoslavnim narodima“ – i to nije slučaj samo kad je u pitanju odnos prema Rusiji i Rusima, već i prema Grčkoj i Grcima. Ali tu ima jako mnogo romantizovanja. Najveći broj građana Srbije zna o Rusiji jako malo ili ništa. Najveći deo nije nikad bio u Rusiji.

NJihov odnos prema Rusiji je odnos prema jednoj fikciji koju stvaraju mediji i režimski intelektualci koji se naslanjaju na neokonzervativnu ideologiju koju propagiraju i ruski ideolozi. Te ideološke konstrukcije koje u Srbiju dolaze iz Rusije služe unutarsrpskim političkim polemikama i nemaju mnogo veze sa ruskim kontekstom. Ne bih sporio da postoji jako veliki broj, pa možda i dominantan, onih koji na ovaj ili onaj način podržavaju politiku ruske vlade, ali mislim da su razlozi mnogo komplikovaniji. Jedan od razloga je percepcija tradicionalne bliskosti „pravoslavnih naroda“. Drugi je verovatno vezan za položaj Srbije u globalnim sukobima imperija.

Često sam se sretao, ne samo u Srbiji nego i u drugim zemljama, sa ljudima čija sklonost aktuelnoj ruskoj politici nema nikakve neposredne veze sa nekom naklonošću prema Rusiji. Mnogi ljudi rezonuju na sledeći način: niz država, uključujući i Srbiju, su bile žrtve američkog imperijalnog projekta, gde su nevini ljudi ubijani, zemlje razarane, i niko se tome nije mogao suprotstaviti – i sada konačno ima neko ko je u stanju da se suprotstavi tom zapadnom imperijalizmu. Mislim da veliki broj onih koji daju podršku Rusiji to čine iz ovih razloga, a ne zato što gledaju šta će da kaže patrijarh ili neki episkop.

Veljković:

Rekao bih da SPC utiče na jačanje proruskog raspoloženja tako što deli zajednički narativ sa većinom intelektualaca i vladajućih političara. A bilo je i nekoliko posebnih projekata. Kao promocija ruskog poslednjeg cara Nikolaja II Romanova u kojoj je učestovala država Srbija zajedno sa Srpskom i Ruskom crkvom.

Podizani su njegovi spomenici u Beogradu i drugim gradovima i lansirao se narativ kako je on ušao u Prvi svetski rat zbog Srbije. U istom duhu su pojedini episkopi širili priču da su rat na Kosovu i bombardovanje Srbije 1999. uticali na Putina, koji je te godine došao na vlast, da se okrene zaštiti Srbije. To je narativ koji dele političari i većina intelektualaca, a naročito režimski mediji.

Sagovornici: Davor Džalto – pravoslavni teolog i profesor na Univerzitetskom koledžu u Stokholmu, i Vladimir Veljković – istoričar iz Niša koji se bavi pitanjima religije