„Mister X“ koji je oblikovao Hladni rat i pomagao Jugoslaviji: Ko je bio Džordž Kenan

Pre nekoliko meseci je dobio i ulicu u beogradskoj opštini Rakovica na inicijativu bivšeg ambasadora Srbije u Egiptu Dragana Bisenića, koji je, inače, napisao knjigu o Kenanu pod nazivom “Mister X – Džordž Kenan u Beogradu (1961-1963)”.

Mlađim generacijama u Srbiji možda ime Džordža Kenana ne znači mnogo, ali on je svakako bio jedan od najistaknutijih američkih diplomata tokom Hladnog rata.

Koliki uticaj je imao možda najbolje govori čitulja koja je nakon njegove smrti 2005. godine objavljena u Njujork tajmsu, u kojoj je Kenan opisan kao “američki diplomata koji je učinio više od bilo kog drugog izaslanika svoje generacije da oblikuje politiku SAD tokom Hladnog rata“.

Za nas jeste najvažniji period kada je bio ambasador u Jugoslaviji (1961-1963.) kada je pružio podršku Jugoslaviji nakon što se odvojila od Sovjetskog saveza, i pored, može se reći, hladnog odnosa sa Josipom Brozom Titom, ali pre nego što se dotaknemo tog perioda, bitno je objasniti zašto je Kenan toliko važan za političku istoriju SAD.

Kao otpravnik poslova Ambasade SAD u Sovjetskom Savezu, Kenan je 22. februara 1946. Stejt departmentu poslao telegram od 8.000 karaktera u kojem je izneo svoj stav kakva treba da bude američka politika prema toj državi.

U to vreme predsednik SAD bio Hari Truman.

Kenan je u tom telegramu, poznatom kao “Dug telegram”, Vašingtonu objasnio da sovjetski eskpanzionizam mora da bude zaustavljen kroz jak otpor, da je potrebno jačati zapadne institucije kako ne bi bile ranjive za sovjetski režim.

Tom promenom politike, izazvanom Kenanovim telegramom, zapravo je započeo Hladni rat.

Usledio je Kenanov članak u časopisu Foreign Affairs iz 1947. koji je potpisao pod pseudonimom „X“, pod naslovom “Izvori sovjetskog ponašanja”.

U tom članku tvrdio je da “glavni element svake politike SAD prema Sovjetskom Savezu mora biti dugoročno, strpljivo, ali čvrsto i budno obuzdavanje ruskih ekspanzivnih tendencija”, i to u oblastima koje su bile važne za Ameriku.

Ono što je usledilo je to da je Kenan igrao centralnu ulogu u izradi “Maršalovog plana”, kojim je bila predviđena novčana pomoć državama Evrope kako bi oporavile svoje ekonomije posle Drugog svetskog rata, ali i kako bi se zaustvailo širenje sovjetskog komunizma.

“Maršalov plan” počeo je 1948. godine i trajao je četiri godine.

Ono što je interesantno jeste da je Kenan potom počeo da kritikuje zvaničnu Trumanovu politiku u Hladnom ratu smatrajući da su njegovi tekstovi pogrešno protumačeni.

U maju 1952. imenovan je za ambasadora SAD u Moskvi, ali je na toj poziciji ostao samo godinu dana, pošto je proglašen za “personu non grata”.

Nakon toga se povukao se iz diplomatije – najviše zbog loših odnosa sa tadašnjim državnim sekretarom Dinom Ačesonom (Dean Acheson) – sve do 1961. kada je postao ambasador u Jugoslaviji.

Kenan je dobitnik dve Pulicerove nagrade – za knjigu “Rusija izlazi iz rata” iz 1956. i za “Memoare 1925.-1950.” iz 1967. godine.

Dakle, diplomatiji se vratio u vreme kada je predsednik SAD bio Džon F. Kenedi, koji ga je i pitao da bude ambasador u Poljskoj ili Jugoslaviji.

Više ga je zanimala Jugoslavija, pa se tako Džorž F. Kenan našao u Beograd.

S obzirom na to da je bio snažan zagovornik slobodne Evrope, vrlo brzo je prepoznao važnost izgradnje prijateljstva SAD i Jugoslavije.

Bio je i veliki zagovornik pomoći Jugoslaviji.

Napisao je da su ga me Jugosloveni “s pravom ili ne, smatrali uglednom osobom u SAD i bili su zadovoljni što je neko čije su ime ranije čuli poslat u Beograd”.

Iako je imao probematičan odnos sa Josipom Brozom Titom, nastavio je da pomaže i podržava Jugoslaviju u nameri da se odupre SSSR-u.

Ipak, diplomatsku službu u Beogradu završio je 1963. tako što je dao ostavku u znak protesta jer američki Kongres nije usvojio njegov predlog o dodatoj pomoći Jugoslaviji.

Zanimljivo je da se 1967. u Švajcarskoj našao sa Svetlanom Alilujevom, Staljinovom ćerkom koju je nagovorio da ode u SAD.

Bio je protivnik rata u Vijetnamu tvrdeći da Amerika u toj zemlji nema većih interesa.

Prema njegovom mišljenju, za SAD su bili važni Sovjetski Savez, Velika Britanija, Nemačka, Japan, kao i odnosi unutra SAD.

Interesantno je da se protivio i proširenju NATO-a, smatrajući da bi to povećalo antizapadna i nacionalistička mišljenja u Rusiji.

Rođen davne 1904. godine u Milvokiju, američkoj državi Vinskonsin, Kenan je, osim tog kratkog vremena koje je proveo u Moskvi i Beogradu, ceo svoj životni vek proveo u Stejt departmentu, Institutu za napredne studije u rodnom Pristonu, i na farmi koju je posedovao u Pensilvaniji.

Kenan se Norvežankom Anelis Sorensen oženio 1931. godine s kojom je imao četvoro dece.

Preminuo je 17. marta 2005. u svojoj kući u Prinstonu, u američkoj državi Nju Džersi, u 101. godini života.