Prvi samostalan međunarodni nastup Crne Gore bio je tokom NATO bombardovanja

Od raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, odnosno osnivanja SRJ aprila 1992, do početka bombardovanja 1999. godine, dve “ravnopravne republike” umnogome su promenile međusobni odnos i pojedinačni odnos sa inostranstvom.

Sa srpske strane cilj je, od početka formiranja SRJ, bila jaka jedinstvena država, dok je sa crnogorske strane dolazio zahtev za temeljno federalnom zajednicom dve republike, poput onog koji je pre donošenja Ustava SRJ 1992. uputio tadašnji predsednik Crne Gore Momir Bulatović, a koji bi uključivao jednaku ulogu u zakonodavnim i izvršnim telima, ali i zahtev koji bi se potpuno uklapao u ideju Slobodana Miloševića o SRJ koji će narednih godina takođe zastupati Bulatović.

Ličnost koja je ostala dosledna u svojoj politici o suverenoj Crnoj Gori, kroz godine koje su prethodile bombardovanju, ali i u toku samog rata, bio je Milo Đukanović, najpre premijer, a zatim i predsednik CG.

Predsednički izbori, održani 1997. definisali su političku podeljenost Crne Gore koja će činiti pozadinu na kojoj će se odvijati sve političke borbe pre i u vreme bombardovanja. Na tim izborima, Đukanović je izabran za predsednika, dok je Bulatović par meseci nakon toga izabran na funkciju premijera vlade SRJ. Sukob Đukanovića i Bulatovića, policije i vojske, odnosno republičkog i saveznog nivoa pratiće Crnu Goru sve do pada Miloševićevog režima.

Istoričar i asistent na Fakultetu za humanističke studije Univerziteta „Donja Gorica” Miloš Vukanović objašnjava da je bombardovanje SRJ počelo u trenutku kada su tenzije u Crnoj Gori između Đukanovićeve vlasti i promiloševićevske opozicije bile na vrhuncu.

“Sukob na Kosovu dodatno je zaoštrio tenzije, pogotovo na relaciji vojske i policije. U Crnu Goru se slivalo na desetine hiljada izbjeglica sa Kosova, kao i značajan dio srpske opozicije i srpskih medija,” kaže Vukanović i dodaje da je postojao objektivan strah da će Milošević iskoristiti ratno stanje i izazvati prevrat ili nemire poput nasilnih protesta iz januara 1998. godine, iako je međunarodna podrška Đukanoviću rasla. Samim tim Crna Gora je na početku bombardovanja predstavljala problem u Miloševićevoj jednačini, za koju nije postojalo jednostavno rješenje,” smatra Vukanović.

Iako nema konkretnih podataka, naš sagovornik ističe da postoji teza da je udarom projektila na Crni Rt kod Sutomora zapravo započelo NATO bombardovanje Savezne Republike Jugoslavije.

Kako kaže, “ciljevi NATO bombardovanja u Crnoj Gori su bili skoro isključivo vojni. Kažem skoro isključivo jer je nepreciznost određenih napada dovela do uništenja civilnih objekata i žrtava ali ključna industrijska i transportna infrastruktura, poput Luke Bar, pruge i mostova, nije gađana. Bombardovana je Luštica kod Herceg Novog, kasarna kod Danilovgrada, aerodrom i hangari oko Podgorice.”

Ono što je potrebno posebno istaći, napominje, jeste bombardovanje mosta u varošici Murino.

“Tragično, prilikom bombardovanja ovog mosta poginulo je šest civila, od kojih troje djece od 9, 12 i 13 godina. Tragedija u Murinu je uz Kaluđerski laz kada je Vojska Jugoslavije pucala na izbjegličku kolonu kosovskih Albanaca, najteža epizoda ovog sukoba. Pored šest žrtava u Murinu, kao posljedica bombardovanja, Fond za humanitarno pravo navodi još jednu civilnu žrtvu iz Tuzi, kao i jedno vojno lice iz Srbije koje je poginulo u Danilovgradu,i jedno vojno lice iz Podgorice koje je u istom gradu stradalo. Dodatno, prema istom izvoru, najmanje četvoro vojnih lica iz Crne Gore stradalo je na prostoru Srbije,” navodi sagovornik.

Kada govorimo o stavovima crnogorskog rukovodstva i građana u vreme rata treba naglasiti da je postojao veliki broj pristalica obe politike, i savezne i republičke.

“Stav crnogorskog rukovodstva je bio da se po svaku cijenu izbjegnu veća razaranja ali i mobilizacija. Insistiranje na oba ova principa doveli su odnose sa Beogradom do usijanja,” ističe Vukanović.

Kao ključni, a “relativno zaboravljen” događaj on naglašava usvajanje zajedničke Deklaracije u Skupštini Crne Gore o miru i toleranciji svih parlamentarnih partija 26. marta 1999. godine.

Neki istoričari, kako kaže, smatraju da je time izbegnut građanski rat u Crnoj Gori, a simptomatičnim smatra davanje podrške deklaraciji od strane raznih društvenih faktora poput mitropolita Amfilohija Radovića, jer to govori “da je situacija bila napeta, ali i da je postojala jaka volja za koncenzusom da ne dođe do sukoba.”

“I pored toga bilo je političkih i društvenih struktura koje su se svrstale uz Beograd, i koje su veoma slikovito prizivala i priželjkivala veća razaranja u Crnoj Gori. Kako su danas pripadnici tih struktura na vlasti u Crnoj Gori, veoma je interesantno kako se njihov narativ mijenja u odnosu na protekle dvije decenije,” kaže Vukanović.

Na pitanje kako je sam rat doprineo okretanju Crne Gore od Srbije Vukanović kaže da je kolektivna odluka vlasti i opozicije u Crnoj Gori da radi na smirivanju strasi i smanjivanju potencijalnog razaranja bila presedan u odnosima Beograda i Podgorice u poslednjoj deceniji XX veka.

“Naime od 1991. godine crnogorske vlasti, ali i širi djelovi društva, su bespogovorno podržavali sve vojne avantura Miloševićeve vlasti. Samo par godina nakon završetka sukoba u Hrvatskoj i BiH, preovladao je relativno širok koncenzus o zaštiti sopstvenih interesa i de facto otkazivanju poslušnosti,” ističe naš sagovornik.

Sa druge strane, na pitanje kako je srpsko rukovodstvo doprinelo odvajanju Crne Gore, Vukanović tvrdi da su velike posledice na javno mnjenje ostavili “ponašanje Miloševićevog režima, odnosno agresivne provokacije sa zatvaranjem granica i blokadom humanitarne pomoći, medijskom hajkom, prijetnje nasilnom mobilizacijom kao i velika zastupljenost glasina o maltretiranju civila od strane Vojske Jugoslavije, ali i glasina o namjeri da se izazovu sukobu u Crnoj Gori.”

Govoreći o posledicama NATO bombardovanja u Crnoj Gori, naš sagovornik objašnjava da je iz tog rata Crna Gora izašla sa novom sigurnošću, savezništvima i uspehom vlasti da sačuva Crnu Goru od većih razaranja.

“Spoljnopolitičke aktivnosti republičkih vlasti u Podgorici tokom NATO bombardovanja predstavljaju prvi značajniji samostalan nastup na međunarodnoj sceni,” kaže Vukanović. On dodaje i to da je vojno-politički poraz Beograda, i eventualni pad Miloševića, doprineo ne samo širenju razdora između dve republike, već i jačanju stava da Crna Gora mora samostalno da odlučuje o svojoj sudbini.

Analizirajući današnji odnos crnogorskog društva i vlasti prema bombardovanju i događajima 90ih, Vukanović kaže da se svi događaji iz te decenije u crnogorskoj kulturi sećanja “ili ne obeležavaju ili su izuzetno ispolitizovani.”

“Vlast do 2020. mimo obilježavanja stradanja u Murinu 2019. nije mnogo toga uradila da jasno prezentuje kompleksnu, bolnu ali objektivnu sliku o događanjima iz 1999. Samim tim, prilikom ulaska Crne Gore u NATO, otvorilo se pitanje nasljeđa bombardovanja i prije svega civilnih žrtava,” naglašava sagovornik.

Od strane opozicije takođe nema doprinosa objektivnom pristupu istom periodu, kaže Vukanović i objašnjava da je opozicija do 2020. koristila pristup vlasti ratu i “gradila narativ o bezrazložnoj agresiji i imperijalnim zločinima”.

Na kraju, naš sagovornik zaključuje da će biti interesantno videti modifikaciju tih narativa sada kada su te iste strukture na vlasti jedne NATO države, kao i preoblikovanje sopstvene odgovornosti za njihove pozive da je Crna Gora izdala Srbiju, Rusiju, i pravoslavlje jer nije pretrpjela dovoljno razaranja kao Srbija.