Šta je pokrenulo sukob između kosovskih Albanaca i Jugoslavije, odnosno Srbije?

Stanovništvo Kosova je – kao i stanovništvo susednih zemalja – etnički mešovito.

Najveća grupa od oko 1,9 miliona su etnički Albanci, koji čine oko 90 odsto stanovništva. Oko pet odsto čine Srpkinje i Srbi, ostali su pripadnici manjina poput Roma, Bošnjaka i Turaka. Većina ljudi na Kosovu je muslimanske vere, ali ima i pravoslavaca i katolika.

Politički gledano, Kosovo je vekovima bilo deo Otomanskog carstva, sve dok ga nisu osvojile trupe Kraljevine Srbije 1913. godine.

Na kraju Prvog svetskog rata srpska monarhija je postala deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), koja je 1929. godine preimenovana u Jugoslaviju.

Tokom Drugog svetskog rata, nakon okupacije Jugoslavije od strane nacističke Nemačke, Musolinijeve Italije i njihovih saveznika, Kosovo je predato Albaniji pod italijanskom vlašću. Nakon pobede jugoslovenskih partizana pod komunistom Josipom Brozom Titom 1944./45., Jugoslavija je pretvorena u socijalističku federaciju.

Kosovo je dobilo status autonomne pokrajine u sastavu Republike Srbije.

Šta je pokrenulo sukob između Kosova i Jugoslavije, odnosno Srbije?

Godine 1989. tadašnji šef srpskih komunista Slobodan Milošević srušio je većinsku albansku vlast na Kosovu i ukinuo pravo na autonomiju. Njegov ozloglašeni govor na Kosovo polju u junu 1989. slovi kao početak ratnog raspada Jugoslavije. Dve godine pre početka oružanih sukoba u Republikama Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991./92., na Kosovu su otpušteni albanski državni službenici, a nastava u školama i na fakultetima odvijala se samo na srpskom jeziku.

Većinsko albansko stanovništvo dugo je reagovalo nenasilnim otporom. Nakon 1989. većina preostalih albanskih dužnosnika napustila je državne institucije u kojima su sada dominirali Srbi i 1992. su proglasili vlastitu republiku.

Pod vođstvom književnika i pacifiste Ibrahima Rugove uspostavljena je neka vrsta države u podzemlju – sa vlastitom vladom i upravom.

Kako je srpska država reagovala na stvaranje te države?

Jedan od najvažnijih zadataka te „podzemne“ države bilo je školovanje albanske dece, koja su u privatnim kućama imala nastavu na albanskom jeziku. “Dijaspora” kosovskih Albanaca – Albanke i Albanci koji žive u inozemstvu – finansirala je novu državu putem donacija.

Istovremeno režim u glavnom gradu Srbije, Beogradu, postajao je sve represivniji.

Albanci su sve češće proizvoljno hapšeni na Kosovu. To je dovelo do toga da su mnogi na Rugovinu politiku pacifističkog otpora gledali kao na neuspelu. 1994. godine je osnovana Oslobodilačka vojska Kosova (OVK), a od 1996. godine ona učestvuje u gerilskim akcijama.

Kako je došlo do rata na Kosovu?

Godine 1997. OVK je počela da napada policijske stanice i druge institucije srpske države na Kosovu. U jesen 1998. godine međunarodna zajednica je pokušala da smiri situaciju sa misijom OESS – ali srpske snage bezbednosti su nastavile da masakriraju civile uprkos prisutnosti međunarodnih promatrača.

Nakon konačnog neuspeha diplomatskih pregovora između predstavnika Srbije i kosovskih Albanaca u francuskom Rambujeu, 24. marta 1999. počeli su vazdušni napadi NATO na Jugoslaviju, koju su tada još činile Srbija i Crna Gora.

Politički cilj je bio da se spreči genocid poput onog koji se desio u Srebrenici, u Bosni, u avgustu 1995. godine. U sklopu borbi više od milion ljudi je pobeglo sa Kosova, uglavnom u Albaniju i tadašnju Makedoniju.

Kako je Kosovo steklo nezavisnost?

U junu 1999. Milošević je konačno odustao i povukao svoje trupe sa Kosova. Od tada mir osiguravaju multilateralne mirovne snage KFOR, pod vođstvom NATO. Politički, Kosovo je stavljeno pod upravu Ujedinjenih nacija (UNMIK).

Kosovo je 2008. godine proglasilo svoju nezavisnost nakon neuspelog pokušaja posredovanja izaslanika UN i bivšeg finskog predsednika Martija Ahtisarija. Pritom je usvojen koncept, za koji je Ahtisari 2008. godine dobio Nobelovu nagradu za mir, prema kojem je Kosovo multietnička država, a fiksni broj mesta u kosovskom parlamentu rezervisan je za Srbe i druge nacionalne manjine.

Koje su zemlje priznale nezavisnost Republike Kosovo?

Do danas je 117 zemalja priznalo nezavisnost Republike Kosovo, uključujući SAD i većinu zemalja članica EU. Srbija, Rusija, Kina i neke druge zemlje Kosovo i dalje vide kao deo Srbije. Pet zemalja EU – Grčka, Rumunija, Slovačka, Španija i Kipar – do sada odbijaju da priznaju najmlađu evropsku državu.

Prema pravnom mišljenju Međunarodnog suda pravde (MSP) iz 2010., proglašenje nezavisnosti Kosova iz 2008. ne krši međunarodno pravo. Izveštaj su naručile UN kako bi se razjasnilo da li je otcepljenje Kosova od Srbije bilo legalno. Presuda MSP-a nije obvezujuća – ali znači važno političko i diplomatsko priznanje za Kosovo.

Kojim međunarodnim organizacijama u međuvremenu pripada Kosovo?

Zbog veta članica Saveta bezbednosti UN, Rusije i Kine, Kosovo ne može da postane punopravna članica Ujedinjenih nacija. Međutim, Kosovo je članica Svetske banke, Međunarodnog monetarnog fonda (MMF), kao i nekih međunarodnih sportskih organizacija kao što su MOK, FIFA i UEFA.

Vlada u glavnom gradu, Prištini, trenutno teži članstvu u Savetu Evrope. 2022. godine predat je zahtev za kandidatski status u Evropskoj uniji. Sporazum o asocijaciji i pridruživanju sa EU potpisan je 2015. godine.

Gde se nalaze dijalog i normalizacija sa Srbijom?

Od 2012. EU pokušava da normalizuje odnose između Kosova i Srbije. Oni su ključni za članstvo u EU, čemu obe zemlje teže. Srbija ima status kandidata već od 2012., a Kosovo je za njega podnelo zahtev krajem 2022.

Uz posredovanje EU, Kosovo i Srbija su od 2013.-2015. potpisali niz sporazuma koji regulišu važna svakodnevna pitanja, poput telekomunikacija, graničnih pitanja, nestalih osoba i snabdevanja energijom. Ipak, napetosti koje proizilaze iz srpskog nepriznavanja Kosova kao države, ponovo dovode do zastoja u pregovorima.

Šta je francusko-nemački plan?

Novu nadu u septembru 2022. doneo je predlog nemačkog kancelara Olafa Šolca i francuskog predsednika Emanuela Makrona, koji podržavaju i SAD i u međuvremenu slovi kao službeni predlog EU.

Francusko-nemački predlog predviđa da Srbija ne mora formalno da prizna Kosovo, ali da poštuje njegovu nezavisnost i ne sprečava članstvo Kosova u međunarodnim organizacijama – slično odnosu između Savezne Republike Nemačke i DDR-a prema Temeljnom ugovoru iz 1973. Zauzvrat, Priština će osnovati „zajednicu srpskih opština na Kosovu“.

Šta je Zajednica srpskih opština na Kosovu?

Zajednica srpskih opština na Kosovu svojevrsna je krovna organizacija koja se brine o interesima Srba u deset opština sa većinskim srpskim stanovništvom.

Kosovsko vođstvo odbija taj predlog – uz obrazloženje da bi time bila stvorena paralelna srpska struktura unutar zemlje. Prema albanskom tumačenju, to bi ugrozilo stabilnost Kosova na sličan način kao i Republika Srpska u BiH.

Srbija, sa druge strane, zajednicu srpskih opština postavlja kao uslov za dalje ustupke. Međutim, obe strane su pod pritiskom, posebno nakon ruskog napada na Ukrajinu 24. februara 2022. Od tada se Zapadu još više žuri da barem na Zapadnom Balkanu postigne napredak – i zato što Moskva tamo uveliko pokušava da poveća svoj uticaj.