Tri decenije strateškog spoljnopolitičkog izbora Srbije i njegove posledice

I dok su zemlje Srednje i Istočne Evrope polako preusmeravale vlastite spoljnopolitičke orijentacije uspostavljajući predominantno individualna strateška partnerstva sa Sjedinjenim Američkim Državama, tadašnja Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija tek je bila rastrgnuta između težnji slovenačkih i hrvatskih komunista da što pre napuste svoje „balkansko okruženje“ i najuticajnije struje srpskih komunista.

Naime, oni su nakon Osme sednice Saveza komunista Srbije krajem septembra 1987. godine smatrali da okretanje ka Zapadu generalno nije dobra spoljnopolitička opcija te da se i u izmenjenim geostrateškim okolnostima treba zadržati barem privid vlastite „nesvrstanosti“.

U tom smislu modifikovana nesvrstanost se predominantno odnosila na distanciranje od Zapada, ali i održavanje prividne ekvidistance prema zvaničnoj Moskvi. No, nakon raspada Sovjetskog Saveza ovo je postalo posve nemoguće, a što je i potvrdila činjenica da Ruska Federacija nije uspela da bude neprikosnoveni zaštitnik tzv. srpskih nacionalnih interesa tokom raspada Druge Jugoslavije.

Takođe, takva „nesvrstanost“ nije bila imanentna ni tadašnjem Pokretu nesvrstanih jer je postojala izvesna kulturološka distanca političkih elita Srbije u odnosu na njene članice.

Reperkusije takvoga spoljnopolitičkog izbora nastavile su da se iskazuju i u kasnijim periodima neodlučnih političkih zaokreta prema Zapadu, oličenom pre svega u Sjedinjenim Američkim Državama. Svi pokušaji resetovanja ovih odnosa i nakon 2000. godine nisu dali vidljive rezultate. Potrebu da se bude po svaku cenu drugačiji od Zapada potvrdilo je i proklamovanje vojne neutralnosti Srbije s kraja 2007. godine gde se iza nje suštinski krije pokušaj jačanja drugih činilaca sa Istoka, a pre svega Ruske Federacije.

Uoči raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije u okviru jugoslovenskih komunista, kao i savezne vlasti, postojala su nastojanja da se tada već prevaziđena nesvrstana spoljnopolitička orijentacija zameni okretanjem ka Zapadu, a pre svega prema tadašnjoj Evropskoj ekonomskoj zajednici i Evropskoj asocijaciji za slobodnu trgovinu – EFTA. Iako je početkom septembra 1989. godine u Beogradu bio održan Deveti samit Pokreta nesvrstanih bilo je evidentno da ta spoljnopolitička koncepcija postaje sve manje atraktivna kako za jugoslovenske, tako i za republičke političke elite.

Predsedništvo Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije je tako polovinom 1989. godine utvrdilo posebnu izjavu u kojoj se potencirao evropski put zemlje, te su u tom smislu pominjane Evropska zajednica i Savet Evrope. Gotovo istovetni stavovi ponovljeni su i u aprilu 1991. godine u „Deklaraciji o evropskim integracijama“, koju je usvojila i Skupština SFRJ. Ovaj prozapadni izbor neposredno uoči definitivnog raspada Druge Jugoslavije bio je zakasneli čin neposredno pred napuštanje federacije od strane Slovenije i Hrvatske i suštinskog prekomponovanja odnosa na ovom području.

Srpske političke elite su s kraja 80-ih i početka 90-ih godina prošlog veka bile evidentno fokusirane na ono što se nazivalo procesom rešavanja srpskog nacionalnog pitanja, dok su u potpunosti prenebregle druge procese u tadašnjoj Evropi – od njenog ponovnog posthladnoratovskog objedinjavanja do nespornog izbora strateškog partnerstva postkomunističkih zemalja, ali i severnih postjugoslovenskih republika, sa Sjedinjenim Američkim Državama.

Premda su, mora se priznati, SAD veoma dugo pokušavale da utiču na demokratsku transformaciju Druge Jugoslavije i toga se pridržavale gotovo do samog kraja 1991. godine, stanje i nova realnost na ovom području sve je više pokazivalo da je to umnogome iluzorno.

Tadašnji srpski predsednik Srbije, Slobodan Milošević u nekoliko je prilika odbijao sastanak sa poslednjim ambasadorom SAD u SFR Jugoslaviji, Vorenom Cimermanom (Warren Zimmermann). Prema kasnijim prisećanjima ovog diplomate on je isticao da nije nailazio na razumevanje kod predsednika Miloševića pre svega vezano sa status Albanaca na Kosovu (1990), ali ni kasnije kada je u pitanju bio kasniji razvoj krize u Hrvatskoj, kao i Bosni i Hercegovini (1991-1992). Ovo je suštinski predodredilo dalji tok odnosa između Vašingtona i Beograda. Međutim, Miloševićevi kasniji pokušaji da obnovi i ojača odnose sa Sjedinjenim Američkim Državama i pored vidnog napretka u preddejtonskom periodu kasnije postaju gotovo u potpunosti nemogući, a posebno vezano za krizu na Kosovu 1998. i 1999. godine.

Treba istaći i da je Druga Jugoslavija nakon 1945. godine uspela da sa Sjedinjenim Američkim Državama, posebno u periodu nakon rezolucije Informbiroa polovinom 1948. godine, osnaži odnose. To posebno potvrđuje period između 1953. i 1956. godine u vreme postojanja Balkanskog saveza, kojeg su činile Jugoslavija, Grčka i Turska. I kasniji spoljnopolitički odabir nesvrstanosti kao koncepta od strane jugoslovenskog rukovodstva posle 1961. godine nije a priori bio antizapadni, a ponajmanje antiamerički. No, pojedine savremene reinterpretacije nastanka i razvoja Pokreta nesvrstanih u srpskoj istoriografiji govore sasvim drugačije.

Opredeljenost za ubrzano rešavanje srpskog nacionalnog pitanja, kako se isticalo tada, od strane republičkih vlasti u Beogradu, ali i postupno atrofiranje saveznih institucija tokom 1990. i 1991. godine, doprinele su da kod javnog mnenja pre svega u Srbiji osnaži antizapadno raspoloženje, oličeno pre svega kroz poglede na spoljnu politiku Sjedinjenih Američkih Država prema „uvodnoj fazi“ u jugoslovensku krizu. Ovakvo raspoloženje i dalje determiniše ključne trendove opredeljenja dominantnih sfera javnosti u Srbiji i ne dozvoljava na određeni način punu integraciju zemlje u njen regionalni, evropski i evroatlantski ambijent.

Sa druge strane, Sjedinjene Američke Države su tokom faze koja je prethodila otpočinjanju oružanih sukoba na jugoslovenskom području bile u nekoj meri i nedovoljno involvirane u rešavanje odnosa između ovdašnjih država u nastajanju.

Odsustvo njihove odlučnije političke uloge u razdoblju između 1989. i 1991. godine pokazalo je da je raspad Jugoslavije bio veoma okrutan i surov. Svojevrsno prepuštanje ovog područja diplomatskim aktivnostima tadašnje Ekonomske zajednice pokazalo se sasvim neadekvatnim i neefikasnim. To potvrđuje i činjenica da je tek značajniji diplomatski napor zvaničnog Vašingtona okončao ponajpre sukob u Bosni i Hercegovini u novembru 1995. godine. Slično se odnosilo i na mirnu reintegraciju istočnih delova Hrvatske iste godine, kao i završetak sukoba u današnjoj Severnoj Makedoniji u avgustu 2001. godine.

Posledice odluka vezanih za spoljnopolitičko repozicioniranje Srbije unutar SFR Jugoslavije u nestanku, a tokom razdoblja od 1989. do 1991. godine, a kasnije i Savezne Republike Jugoslavije i Državne zajednica Srbija i Crna Gora, osećaju se i danas. Zemlja i dalje opstaje u virtuelnom svetu svoje vojne neutralnosti, često modifikujući i adaptirajući svoje spoljnopolitičke ciljeve i prioritete. Pokatkad se govori i o nužnosti političke neutralnosti, a koja bi značila napuštanje procesa evropskih integracija nakon 2000. godine.

Sve to naravno isključuje ne samo strateško partnerstvo sa Sjedinjenim Američkim Državama već i potpuno unapređenje ovih odnosa koji su i dalje u senci procesa raspada Jugoslavije i određenih zbivanja s tim u vezi (ubistvo braće Bitići 1999. godine, paljenje zgrade Ambasade SAD 2008., itd.).

Može se zato zaključiti i da je ciljano zaobilaženje strateškog partnerstva sa Sjedinjenim Američkim Državama od strane republičkih vlasti Srbije pre svega tokom 1991. godine ostavilo u amanet izrazito teško spoljnopolitičko nasleđe, koje i danas, tri decenije kasnije ne doprinosi konsolidovanju njenog položaja. Zato Srbija neretko ostaje usamljena u odnosu na svoje susede, koji su u svojim spoljnopolitičkim dokumentima na vrh pijadestala postavile upravo bilateralne odnose i puno partnerstvo sa Sjedinjenim Američkim Državama.

* Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu