Carigrad (3): U središtu carice među gradovima

Zemljak cara Konstantina Velikog, ovaj seljački sin, oženjen glumicom sumnjive prošlosti Teodorom, iako nije uživao veliki ugled među vizantijskim plemstvom, za 38 godina vladine izmenio ne samo Carigrad nego i celo Vizantijsko carstvo, a zbog sazivanja Petog vaseljenskog sabora na kome je osuđena Origenova jeres, u Crkvi je stekao status „najhrišćanskijeg cara“.

Osim što se ozbiljno bavio uspostavljanjem pravne države, bio je i veliki graditelj. Radove na Svetoj Sofiji poverio je matematičarima Antemiju iz Trala i Isidoru iz Mileta. Oni su na raspolaganju imali 100 mastora i 10 hiljada radnika koji su, kako se veruje, „uz pomoć anđela“ ovu crkvu sagradili za pet godina 10 meseci i četri dana.

Carski ukrašena, po bogatstvu i lepoti koja, prema zapisima istoričara crkve 6. veka Avagrija Sholastika, „prevazilazi moć opisivanja“, Sveta Sofija bila je središte prestonice, „carice među gradovima“ u kom se nalazi i „pupak sveta“ – omfalos, na mestu carskog prestola.

I varvarski narodi u njoj su prepoznavali „mesto na kome stanuje Bog“, dok je na carskim krunisanjima vaseljenski patrijarh stavljajići krunu caru na glavu istovremeno davao mu u ruke svilenu torbu sa zemljom iz groba, kako bi u beskrajnoj ovozemljskoj moći sačuvao smirenje, rasuđivanje i sećanje da je smrtnik.

Carigrad je prvi put pao 1204. kao žrtva Četvrtog krstaškog pohoda, koji nije ni stigao do Svete zemlje. Krstaško pljačkanje Svete Sofije do danas nije zaboravljeno u pravoslavnom svetu i stavlja se u rang sa osmanskim osvajanjem 249 godina docnije.

U prvi petak po ulasku sultana Mehmeda Osvajača u grad, 1. juna 1453. Sveta Sofija je prvi put zvanično korišćena kao džamija, a njena unutrašnjost je prilagođena za islamsku molitvu, uz obavezi mihrab – molitvenu nišu, okrenut ka Meki.

Tokom osmanskog perioda više puta je obnavljana, dograđeni su minareti, nove građevine. U 17. veku postavljeni su drveni panoi sa u zlatu ispisanim imenima Alaha, Muhameda i prvih kalifa, a na mestu gde je bio lik Hrista Pantokratora kaligrafski je spisan tekst: „Bog je svetlost neba i zemlje“.

Deo čuvenih vizantijskih mozaika, zbog islamskog učenja prekrivenih gipsom, ponovo je otkriven pošto je, po naređenju Kemal-paše Ataturka, 1926. počela još jedna velika obnova Svete Sofije.

Ona je zahvaljujući Ataturku 1. februara 1935. zvanično pretvorena u muzej.

Građevine nastale tokom osmanskog perioda danas se smatraju delom istorijskog kompleksa Svete Sofije, koji savremeni istoričari umetnosti vide kao „nadahnuće koje povezuje vizantijsku i osmansku graditeljsku tradiciju kroz inspiraciju i suparništvo“.

Mimar Sinan, dvorski arhitekta Sulejmana Veličanstvenog i njegovih naslednika, celog svog graditeljskog veka pokušavao je da nadmaši kupolu Svete Sofije, verujući da vizantijske majstore „pobedio“ u džamiji Selimiji u Jedrenu, ali su savremena merenja pokazala da mu, ipak, fali dvadesetak centimetara.

Nekadašnja crkva Božje Premudrosti, kao deo istorijske zone Carigrada 1985. je upisana na Uneskovu Listu svetske kulturne baštine, što je nije spasilo odluke turskih vlasti da je prošlog petka ponovo zvanično proglasile za Veliku džamiju Aja Sofije.