Ako ste nedavno u Beogradu spazili roj pčela – opustite se, to je dobra vest

U pitanju je potpuno normalan i prirodan proces koji se dešava svake godine, obično u proleće i rano leto, kada su uslovi najpogodniji za rast i razvoj kolonija. U pčelinjacima gde se medonosne pčele gaje, rojenje uglavnom sprečavaju pčelari, pa tako rojevi koji se mogu videti širom grada uglavnom potiču od divljih, slobodno-živećih kolonija.

Ove divlje pčele zapravo su iste pčele, ista vrsta, kao i ona koju gaji čovek – u pitanju je medonosna pčela (Apis mellifera), samo što ona živi sasvim drugačijim, „divljim” životom.

Tokom rojenja jedan deo kolonije, uključujući maticu, napušta postojeće gnezdo kako bi osnovali novo. Ovaj fenomen je deo prirodnog životnog ciklusa pčela i od ključnog je značaja za održavanje i povećanje populacije pčela, kao i zdravlje zajednica jer se tokom rojenja pčele čiste od patogena i parazita piše Jovana Bila Dubaić za portal Klima101.rs.

Međutim, jedna činjenica tu jeste neobična kada je u pitanju Beograd. Naime, rojenje u Beogradu jeste nesvakidašnje česta pojava, zato što u našoj prestonici postoji neobično veliki broj društava divljih pčela. I to je dobra vest.

Najveća „prednost” Beograda je u lošim fasadama i nedovoljnom radu javnih službi

Ali zašto bi Beograd bio posebno pogodno stanište za divlje medonosne pčele?

Možda zvuči čudno, ali urbane sredine mogu biti izuzetno pogodne za život pčela. Gradovi mogu nuditi bogat izvor raznovrsne hrane za pčele, budući da parkovi, bašte, i ostale zelene površine često sadrže različite vrste biljaka koje cvetaju u različito vreme, omogućavajući pčelama kontinuiran izvor hrane.

Gradovi su takođe obično mesta u kojima nema prekomerne upotrebe pesticida (u poređenju sa okolnim poljoprivrednim područjima), a pesticidi danas predstavljaju veliki problem za sve insekte oprašivače.

Ali to sve važi za sve gradove, a ne samo za Beograd. U našoj prestonici, uspešna egzistencija brojne, samoodržive populacije slobodno-živećih medonosnih pčela podstaknuta je zapravo i socio-ekonomskim okolnostima.

Naime, loša ekonomska situacija u Srbiji utiče, između ostalog, i na slabije održavanje fasada, a divlje pčele se najpre gnezde u šupljinama kao što su pukotine u zidovima, napušteni tavani ili drvene kutije za roletne.

Zatim, problemi sa neregulisanim nadležnostima javnih službi, u kombinaciji sa nedostatkom specijalizovanih radnika i finansiranja, čine javna komunalna preduzeća neučinkovitim i nedovoljno pripremljenim za odgovor na zahteve građana za uklanjanjem kolonija i pčelinjih rojeva. Kao rezultat, mnoga od ovih društava ostaju nedirnuta.

Iz sličnih razloga, većina ljudi ne može da priušti plaćanje uklanjanja društava, što opet doprinosi tome da mnoge kolonije i rojevi ostaju nedirnuti.

Treba istaći i činjenicu da urbano pčelarstvo do skoro nije bilo zastupljeno u Beogradu, što je omogućilo da se zajednica slobodno-živećih medonosnih pčela razvija u skladu sa prirodnom selekcijom, bez „razvodnjavanja” genetičke raznovrsnosti uplivom gena iz gajenih košnica.

Sve ove okolnosti učinile su Beograd gotovo savršenim okruženjem za uspostavljanje i održavanje velike populacije divljih, tj. slobodno-živećih medonosnih pčela.

Za razliku od naše prestonice, u drugim gradovima Evrope nema toliko oronulih fasada, napuštenih tavana, dimnjaka koji se ne koriste, a eventualni roj koji se pojavi verovatno biva brzo odnet. Pored toga, urbano pčelarstvo je veoma zastupljeno u većini evropskih prestonica, što dodatno stvara pritisak na eventualno malobrojne slobodno-živeće kolonije u okruženju.

Mada su ista vrsta kao „domaće”, divlje pčele odlikuju razne evolutivne prednosti

Lično sam obilazila lokacije na kojima žive slobodno-živeće medonosne pčele u Beogradu i komunicirala sa velikim brojem građana koji ih imaju u svom neposrednom okruženju. Podaci koje smo prikupili govore o tome da medonosne pčele u Beogradu najviše vole šupljine u zidovima i fasadama, i to na visini od 3 do 15 metara.

Neka od ovih pčelinjih društava aktivna su dugi niz godina, i to ih čini izuzetnim i vrednim divljenja, posebno ako se uzme u obzir koliko truda danas pčelari ulažu u održavanje svojih košnica. Ovo su društva koja opstaju a da ih niko ne dohranjuje, ne premešta na povoljna staništa, ne leči i ne ušuškava tokom zime.

Ali zašto je tako? Kako je moguće da istovremeno imamo toliko divljih pčela, a da sa druge imamo probleme sa uzgojem pčela u poljoprivrednim uslovima?

Mada su divlje pčele ista vrsta kao „domaće”, postoje velike razlike u njihovom načinu života:

Odgovor je u suštini vrlo jednostavan – u pčelarstvu dominira veštačka selekcija, tj. biraju se matice koje polažu puno jaja, čije ćerke nisu agresivne prema ljudima, i društva koja daju puno meda. Sa druge strane, medonosne pčele koje žive samostalno imaju sasvim drugačije selektivne pritiske.  Ne razmnožavaju se one koje su blage naravi i koje daju puno meda, već samo one koje uspevaju da opstanu uprkos svim negativnim pritiscima, hladnim zimama, bolestima…

Samim tim, slobodno-živeće pčele su generacijama prilagođavane na lokalne uslove, i imaju potencijal da se bolje nose sa novim izazovima od gajenih društava. One mogu biti naša prva linija odbrane protiv budućih posledica klimatskih promena, kao i novih patogena i parazita, jer svojom genetičkom raznovrsnošću nude jedinstvenu šansu za preživljavanje.

Uopšte, sve divlje populacije domaćih biljaka i životinja su važni rezervoari genetske raznolikosti, što se takođe odnosi i na divlje medonosne pčele. Stoga, spontano uspostavljena populacija medonosnih pčela otporna na patogene i parazite, poput ove koja opstaje u Beogradu, mogla bi biti od velike važnosti za budućnost pčelarstva u Srbiji, ali i šire.

Korist od divljih pčela već je uveliko predmet istraživanja širom sveta

Zapravo već postoji nekoliko inicijativa koje se bave upravo pitanjem koristi koje možemo imati od divljih medonosnih pčela.

Poznate su slobodno-živeće medonosne pčele Irske, britanski pokret Natural Beekeeping Trust, kao i istraživanja profesora Tomasa Silija koji je objavio niz naučnih radova o slobodno-živećim medonosnim pčelama i napisao nekoliko knjiga na ovu temu.

Novija inicijativa koja ima za cilj da objedini istraživanja koja se bave slobodno-živećim medonosnim pčelama „Honey Bee Watch” organizovala je i tim stručnjaka koji će se u narednom periodu baviti reevaluacijom statusa koje divlja društva medonosne pčele trenutno imaju po standardima Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN).

Naime, trenutno dodeljen status je „DD”, ili „data deficient”, što znači da nema dovoljno podataka, pa se ne može primeniti ni bilo koja od konkretnih mera zaštite.

Pomenula bih veoma važan projekat SERBHIWE, kolega sa Instituta za Biološka Istraživanja „Siniša Stanković”, koji su u protekle dve godine sakupljali uzorke širom Srbije, a zatim ih genetički analizirali. Njihovi rezultati su veoma deprimirajući, jer se pokazalo da su različite pčelarske prakse (nekontrolisana razmena matica, migratorno pčelarstvo, i sl) doveli do genetičke homogenizacije društava medonosne pčele u našoj zemlji.

Kako bismo sačuvali ovo neobično beogradsko bogatstvo, za početak bi trebalo ograničiti urbano pčelarstvo. Ne zabraniti, ali ograničiti. Poznato je da previše gajenih košnica na jednom mestu može imati negativne efekte na divlje pčele i ostale insekte oprašivače. Koliko košnica može da se nađe na jednom mestu najviše zavisi od količine dostupnih resursa, odnosno cvetajućih biljaka.

Takođe, donošenjem novih gajenih košnica, i to u staništa gde znamo da ima slobodno-živećih medonosnih pčela, pospešujemo njihovo mešanje, što će rezultirati u genetičkoj homogenizaciji, odnosno gubitku vrednih genetičkih razlika koje je oblikovala prirodna selekcija.

U ovom momentu važno je da sačuvamo te genetičke razlike koje je prirodna selekcija oblikovala, dok ne utvrdimo najbolji način na koji bi prednosti koje ima slobodno-živeća populacija medonosnih pčela u Beogradu, mogle biti iskorišćene i u komercijalnom pčelarstvu.

O autorki

Jovana Bila Dubaić je doktor ekoloških nauka zaposlena na Biološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu kao docent za užu naučnu oblast Ekologija, biogeografija i zaštita životne sredine. Svoju profesionalnu karijeru posvetila je istraživanju pčela, proučavajući njihovu ulogu u kontekstu agroekologije i urbane ekologije. Strast prema biologiji i nauci deli sa širom publikom putem društvenih mreža, javnih nastupa, predavanja, radionica i učešće na naučnim festivalima i sajmovima.

Tekst preuzet sa portala Klima101.rs.