Kada kota Đerdapskog jezera padne za pet-šest metara, a događa se, iz akumulacionog jezera nastalog zbog izgradnje prve đerdapske elektrane izrone ostaci nekadašnjeg Donjeg Milanovca. Iz Đerdapskog jezera tada izroni potonuli grad. Oni sa malo dužim pamćenjem, kada se voda povuče, prepoznaju glavnu ulicu i u njoj ostatke crkve, robne kuće, opštinske zgrade, nekadašnje imanje kapetana Miše Anastasijevića, stambene zgrade…
Taj nekadašnji Milanovac nastao je 1832. godine i to dekretom kneza Miloša Obrenovića koji je zbog čestih poplava i slabih saobraćajnih veza naredio da se dotadašnje naselje Porečpreseli s Porečke ade na desnu obalu Dunava. Istorijski podaci kazuju da je naselje na Adi nastalo doseljavanjem stanovništva koje se sklanjalo ispred Turaka 1690. godine i da je za nešto preko 200 godina svoga postojanja Porečbio značajno saobraćajno i trgovačko mesto čiji su žitelji sprovodili lađe nizvodno i uzvodno Dunavom, bavili se ribolovom i trgovinom.
Bila je to varoš koja je među prvima u Srbiji 1807. osnovala školu. Plan za novi Milanovac, „novo poselenie“, napravio je porečki knez Stefan StefanovićTenka, a odobrio ga je knez Miloš Obrenović, pa je tako Milanovac bio prva planski izgrađena varoš u ondašnjoj Srbiji. Knez Miloš Obrenovićdao je 10.000 groša 1832. godine za preseljenje Poreča i novu varošicu koja je pak dobila ime po njegovom sinu Milanu, da bi 1859. godine varošica promenila ime u Donji Milanovac, kako bi se razlikovala od Gornjeg, osnovanog iste godine.
U tom je Milanovcu 1846. osnovana ženska osnovna škola, a 1867. čitalište. Arhive kazuju da je ktitor crkve svetog oca Nikolaja u starom Milanovcu bio Miša Anastasijević, dunavski kapetan, veliki dobrotvor ondašnje Srbije. Ikonostas je živopisao Stevan Todorović, akademski živopisac, a unutrašnjost crkve freskopisao je Dimitrije Posniković. U crkvi svetog oca Nikolaja postojala su i srebrna kandila čiji su darodavci 1808. i 1828. bili Vuk Perišići Toma VučićPerišić, naprestolni krst koji je 1830. darivao Stefan StefanovićTenka, srebrni putir Milenka Stojkovića, jevanđelje velikog kola okovano mesingom sa emajliranim slikama rađeno 1812. u Moskvi i drugi vredni predmeti.
Tadašnji Donji Milanovac imao je pravo gradsko jezgro, prelepu peščanu plažu duždunavske obale, fabriku nameštaja, pristanište za teretne i putničke brodove. Taj stari Milanovac prepoznavao se i po kafanama, kažu bilo ih je ravno deset, hotelu „Turist“ koji je kao i kafane imao svoje goste, bio poznat po pleh muzici, lađarima i ribarima.
Hroničari ove dunavske varoši zabeležili su da su pre izgradnje HE „Đerdapa 1“ u ovom delu Dunava morune dostizale dužinu i do sedam metara. Za mnoge dunavske alase to su bile zlatne godine, a oni su ribarili u drvenim čamcima, oranicama, koji su bili najbolji za negdanji brzi Dunav. Morune grdosije završavale su, istina ne prečesto, kao ulov donjomilanovačkih ribara. Jedan od bogatijih ulova koji se još uvek pamti je iz 1967. godine kada su Krsta Zeković, Vladimir Vladići Žika Jovanovićulovili morunu od 188 kilograma iz koje je izvađeno 20 kilograma ikre, kvalitetnog kavijara.
Taj i takav Donji Milanovac sada živi samo na požutelim fotografijama, u starim knjigama i u sećanjima starijih Milanovčana. Odavno je potopljen i njegovim ulicama i sokacima sada plivaju ribe ili se gomilaju dunavski mulj i pesak. Ima tome skoro 40 godina. Isto toliko vremena na veštački nasutom platou, četiri kilometra nizvodno, Donji Milanovac živi svoje nove dane, stvarajući na novim ognjištima i novu istoriju. Ali je to neka sasvim druga priča…
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
