Feliks Romulijana: Rimsko nasleđe u istočnoj Srbiji

Predstavljala je jedinstvenu celinu u dužini od 7.500 kilometara, protežući se od Atlantskog okeana, preko Evrope do Crnog mora, preko pustinja i oaza na Bliskom istoku do Crvenog mora, a odatle u Severnoj Africi, ivicom Sahare izbijala je na obalu Atlantika u Maroku. U Velikoj Britaniji se protezala linijom Hadrijanovog zida, a kasnijim pomeranjem na sever, na liniju Antoninovog zida.

Od Bavarske u Nemačkoj do Crnog mora kod Rumunije granica se pružala duž Dunava. Bili su izgrađeni vojni objekti svih vrsta, a vojska je imala zadatak da brani Imperiju i kontroliše kretanje naroda severno od rimske teritorije. Na pitanje zašto je ovo važno, odgovor je više nego jednostavan: rimsko nasleđe na Đerdapu, ali i u Timočkoj Krajini vredno je sa kulturnog, ali i turističkog aspekta.

Felix Romuliana se već nalazi na Uneskovoj listi svetske baštine, a Centar za svetsku baštinu je 2015. godine prihvatio tentativni list Republike Srbije za prijavu Granice Rimskog carstva na našoj teritoriji.

– Na teritoriji Srbije tokom 1. veka osnovane su provincije Panonija i Mezija i granica Rimske imperije formirana je na desnoj obali Dunava. Područje oko srednjeg toka Dunava bilo je uključeno u rimsku vojnu i ekonomsku sferu još u vreme imperatora Avgusta, kad su vođene prve uspešne bitke protiv Dačana. Istorija rimskog sukoba sa Dačanima trajala je više od jednog veka. Opasnost od Dačana konačno je uklonjena posle ratova imperatora Trajana, između 101. i 106. godine. Tim povodom, upravo na ovom prostoru na kome se nalazimo, dešavaju se najveći graditeljski poduhvati. Prvo su rimski vojnici probili put kroz Đerdapsku klisuru o čemu svedoči Trajanova tabla. Sagradili su i niz novih kamenih utvrđenja. A kod današnjeg Кostola izgradili su most. To je sve omogućilo Trajanovoj vojci da pređe Dunav i 106. godine pokori Dačane, koje je vodio neustrašivi kralj Decebal, posle čega je osnovana provincija Dakija. Na teritoriji Srbije, Rimsko carstvo zadržalo je svoju granicu na Dunavu sve do kraja 6 veka, mnoga utvrđenja su tad obnovljena, ali dolazak veoma opasnih plemena sa istoka i severa učinila su da je vojna organizacija granice u obliku kako je odolevala vekovima u potpunosti izgubila svoju svrhu – saznajemo od muzejskog savetnika Muzeja Krajine u Negotinu, master arheologa Gordana Janjića koji ističe da su najznačajnija saznanja o izgledu i fazama granice Rimskog carstva u Srbiji upravo sa ovog područja, između ušća Peka i Timoka u Dunav, zato što su zbog izgradnje Hidroelektrana Đerdap I i II obavljena obimna arheološka istraživanja.

TRAJANOVA TABLA

„Biću poštovan kada Dakiju učinim rimskom provincijom i kada Dunav i Eufrat pređem preko mosta,“ izgovorio je rimski imperator Trajan prilikom preuzimanja vlasti. Rečeno – učinjeno. U svom pohodu na bogatstva dačkog kralja Decebala, Trajan početkom II veka probija đerdapsko stenje zarad vojnog puta Via Traiana, gradnjom Sipskog kanala čini Donju klisuru plovnom, podiže utvrđenje Pontes i premošćava Dunav Trajanovim mostom.

Svoje poduhvate pribeležio je na Trajanovoj tabli, na najnepristupačnijem delu čitavog Trajanovog dunavskog puta, koja se danas može videti samo sa Dunava. Na tabli je natpis na latinskom u šest redova koji nakon carevog imena i svih titula navodi da je put napravljen usecanjem planinskih litica i podupiranjem konzolama

Кako bi bila zaštićena od potapanja Đerdapskom akumulacijom, Trajanova tabla je 1969. godine podignuta za 20/25 m tačno iznad prvobitne lokacije. Isecanje i fiksiranje čitavog bloka – kamenog monolita, Trajanove table i dela rimskog puta oko 300 tona težine, predstavljalo je građevinski poduhvat.

Poduhvat koji je bilo teško nadmašiti skoro hiljadu godina bila je izgradnja Trajanovog mosta. Ovo graditeljsko čudo dugo 1297,5 metara, projektovao je najveći arhitekta toga doba, Apolodor iz Damaska i svrstava se u red najznačajnih dela rimskog građevinarstva.

Zahvaljujući rimskom piscu Dionu Kasiju zna se da je to bio kameni most sa 20 stubova u vodi, visine od 150 rimskih stopa bez temelja i rastojanjem od 170 rimskih stopa (oko 51 m) između stubova. Izgled ovog veličanstvenog mosta sačuvan je na reljefu Trajanovog stuba koji se nalazi na Trajanovom forumu u Rimu. Napuštajući provinciju Dakiju pod navalom varvarskih plemena ( 3.vek), Rimljani su most srušili po naređenju cara Aurelijana i danas se u blizini naselja Kostol i rimskog kastruma Pontes, na smo 5 km od Kladova mogu videti ostaci ovog mosta.

DIANA I ŠARKAMEN

Kao i Pontes i rimska tvrđava Diana, 2 kilometra ispod HE „Đerdap 1“, jedna je od najvećih obalskih tvrđava i vojnotehničkih rimskih instalacija. Izgradnja najranijeg zemljano-drvenog utvrđenja vezuje se za dolazak prvih vojnih formacija na Dunav početkom I veka. Kameno utvrđenje većih dimenzija nastalo je u vreme građevinskih radova imperatora Trajana. Višedecenijska istraživanja Diane, dala su izuzetno brojan i vredan arheološki materijal, a sama Diana poznata je i po nalazima izuzetne umetničke izrade i lepote, od kojih su neki svetski muzejski rariteti.

Spektakularan nalaz, jedinstven na prostoru Rimskog carstva potiče iz rezidencijalno-memorijalnog kompleksa Gaja Valerija Maksimina Daje (305–313) Vrelo Šarkamen. U ovom eksluzivnom spomeniku rimske kulture, u mauzoleju, pronađen je zlatan nakit koji se sa sigurnošću može pripisati ženi iz carske porodice.

Ovaj lokalitet koji se nalazi u blizini Negotina, prvi je zabeležio Feliks Кanic 1889. godine, a arhitekta Đurđe Bošković 1947. godine skicirao vidljive objekte: utvrđenje, most i hram na levoj obali i terme na desnoj obli Vrelske reke. Sistematska arheološka istraživanja potvrdila su da je kompleks na Šarkamenu podignut po uzoru na palatu cara Galerija, Felix Romulianu na Gamzigradu i memorijalno-sakralni kompleks na Maguri, posvećen caru i njegovoj majci Romuli, sestri cara Galerija.

GAMZIGRAD

U ovom delu Srbije, za sada, samo jedan spomenik upisan je na Uneskovu Listu svetske kulturne baštine – carska palata Felix Romuliana (Gamzigrad) koju je car Gaj Valerije Maksimijan Galerije na kraju 3. i početkom 4. veka sagradio u večni spomen na svoju majku i sebe. Podignuta je nadomak Zaječara, u mestu Galerijevog rođenja. Na površini od 6,5 hektara nalazi se palata utvrđena bedemom sa 20 odbrambenih kula.

– Spomenička celina obuhvata još sakralno-memorijalni kompleks – dva mauzoleja i dva konsekrativna spomenika, Romulin i Galerijev i ostatke monumentalnog tetrapilona na brdu Magura, na oko 1 kilometar udaljenosti od glavne (istočne) kapije palate. Кompleks na brdu Magura nije samo u svetu jedinstven spomenik, već ujedno i poslednji svedok ovako obavljenog čina divinizacije vladara i članova njegove porodice. Već je Кonstantin, koji je u potpunosti negirao tetrarhijsku ideologiju i njene predstavnike, bio sahranjen u skladu sa hrišćanskim obredima, u novoj prestonici, Кonstantinopolju. Galerijeva palata i njen božanski odraz na Maguri su, dakle, poslednje svedočanstvo o pokušaju da se jedna ideja učini večnom – kaže direktorka Narodnog muzeja u Zaječaru Maja Živić, koja ističe da su podovi Galerijeve palate bili zastrti mozaicima izuzetne lepote i umetničke vrednosti, koji predstavljaju najviši domet mozaičke umetnosti svoga vremena i renesansu mozaičke umetnosti poznohelenističkog razdoblja.

Činjenica da je od 2007. na Listi svetske kulturne baštine povećava interesovanje turista i Felix Romuliana je svakako turistička atrakcija. Turiste, kako navodi Maja Živić, najviše impresionira očuvanost spomenika, impresivnost fortifikacije i mozaici u muzeju, a u prezentaciji se koriste i moderne tehnologije.

– Imamo virtuelnu šetnju kroz palatu, timeline, a od prošle godine, u okviru aplikacije HOLOGRAD, posebnu sekciju, sa ugrađenom (augmented reality) Kibelom, ostaci čijeg hrama sa žrtvenikom se nalaze u severoistočnom traktu Romulijane, glavom Galerija, virtuelnim otkopavanjem mozaika. Skoro je završen i dugometražni film o Romulijani i Maguri, u režiji Milana Pece Nikolića, a imaćemo i serijal, za početak četiri emisije na RTS o Romulijani, u okviru ciklusa Arheološko blago Srbije – kaže Maja Živić koja smatra da će vidljivosti Romulijane doprineti i centar za posetioce, u kome bi bili objedinjeni svi ti različiti sadržaji, kao i jedna malo drugačija, interaktivna postavka.
Iskustveno, spomenici koji se nalaze na Uneskovoj listi, veoma su interesantni turistima, pa je logično očekivati da i Dunavski limes u Srbiji, koji je na tentativnoj listi, bude motiv za turistički dolazak u Srbiju.

– S obzirom na to da Unesko insistira na održivom korišćenju i povezivanju sa lokalnom zajednicom koja baštini kulturna dobra, smatram da je naša dosadašnja delatnost u okviru projekta Granica Rimskog carstva, upravo dobar primer i pokazatelj brojnih mogućnosti za održivo korišćenje. Ekspanziji i insistiranju na kulturnom turizmu, kao razvojnoj šansi naše države, sve ove preduzete aktivnosti samo doprinose i čine nas vidljivijim na kulturno-turističkoj mapi Evrope i sveta – ističe arheolog Gordan Janjić za Danas.

UNESKO

Centar za svetsku baštinu u aprilu 2015. godine prihvatio je tentativni list Republike Srbije za prijavu Granice Rimskog carstva na našoj teritoriji. Uslov za upis jeste da dobro odgovara jednom od kriterijuma univerzalne vrednosti i da je autentično.

Do sada su na Uneskovu Listu svetske baštine upisani Hadrijanov zid u Velikoj Britaniji, 1987, a potom su upisani 2005. germanska granica između reka Rajne i Dunava u Nemačkoj i Antoninov zid u Škotskoj 2008. godine, čime je formirano novo serijsko međudržavno dobro pod nazivom „Granica Rimskog carstva“.

Nesačuvani most

Tokom Dačkih ratova, početkom 2. veka, car Trajan je na Dunavskom limesu u Gornjoj Meziji pripremao svoje legije protiv Decibala, kralja Dakije. Plan mu je bio da pokori današnji Banat i prostranstva Dakije (Rumunije). Smatra se da ga Trajan ne bi ostvario bez opsežnih priprema koje su poprimile epohalne razmere. Trajanova tabla u Đerdapskoj klisuri je jedno od svedočanstava tog poduhvata, ali most na tom mestu, za koji postoje dokazi da je imao 20 stubova, nije sačuvan. Ipak, kao najbolje svedočanstvo o ovom poduhvatu je Trajanov stub u Rimu. Spiralni reljef ovog spomenika pripoveda o Trajanovim pripremama za rat na našem delu limesa i samom pohodu protiv Dačana, o građenju puteva na limesu Gornje Mezije, proširivanju vojnih kapaciteta tvrđava i postaja, pa i prelazak preko izgubljenog Trajanovog mosta u Đerdapu na teritoriju Dakije, sve uz nemi blagoslov personifikovanog Dunava.