Grčka: Mistra, Moreja i Srbija

Kada smo se sa zapada uputili prema središtu poluostrva, namerni da vidimo Spartu, već na Tajgetu nas je susrela legenda. Na ovoj planini, bogatoj šumom, vodom i medom, živela je nimfa Tajgete koja je, u grehu sa Zevsom, stvorila herojski porod Spartanaca. Lakedemonci su planini uzvratili tako što su tamo odbacivali decu nepodobnu za strogo spartansko vaspitanje.

Ali, pre nego što se u ravnici Eurote ugleda beličasta himera Sparte, pogled prikiva neobična lepota srednjovekovnog grada na obroncima planine, sa ruševnim palatama i crkvama uraslim u borove i čemprese, okruženih zidovima i pod okriljem tvrđave na najvišoj steni.

Mistru su osnovali franački krstaši, pošto su na prepad osvojili Carigrad, ali ona je vizantijski grad. U oporavljenoj carevini bila je sedište despota Moreje, kako se nekada zvao Peloponez.

Položaj despota bio je rezervisan za braću ili sinove careva, da se poduče u veštini vršenja carskih dužnosti. Morejski despoti ostavili su traga i srpskoj prošlosti. Prokleta Jerina bila je unuka morejskog despota Dimitrija Kantakuzina, a Smederevo su gradili i branili i njena braća, Toma i Đorđe. Despot Moreje bio je i poslednji vizantijski car, Konstantin XI Paleolog, poznat kao Konstantin Dragaš, po majci Jeleni Dragaš (Dejanović).

On je krunisan za cara u Mistri, u crkvi Svetog Dimitrija; mesto krunisanja je mermerna podna ploča sa grbom Vizantije u obliku dvoglavog orla, kao simbola jedinstva dva kontinenta, Evrope i Azije. Poginuo je braneći Carigrad, a na položaju despota Moreje – dok nije pala pod tursku vlast manje od deceniju kasnije – nasledio ga je brat, Toma Paleolog, otac Jelene Paleolog, supruge poslednjeg srpskog despota, Lazara Brankovića, Jerininog najmlađeg sina.

Mistra je u vreme pada pod tusku vlast imala preko četrdeset hiljada stanovnika. Danas je teško zamisliti da je na tako malom prostoru, strmom i besputnom, moglo postojati toliko naselje.

Ali, ona nije bila samo sedište despota, sa dvorskim ceremonijalom i poslušnom birokratijom. U njoj se trgovalo i proizvodila najfinija svila (Moreja je i dobila ime po dudovom drveću) koju su nosili i sam car i vizantijske velmože – svedoče freske u palati Mediči u Firenci, kamo su oni uputili da traži pomoć protiv Turaka, dogovarajući čak i ujedinjenje crkava.

U zadnjim decenijama Vizantije, u Mistru su se selili učeni ljudi iz nesigurnog Carigrada, doprinoseći razvoju bogate duhovne klime; u manastiru Vrontohion delovao je poznati filozof Pleton. U Mistri je bio razvijen poseban stil gradnje crkava – desetak ih je preostalo – zasnovane kao trobrodne bazilike, a na galerijama pretvorene u upisane u krst sa pet kupola. Freske u crkvama, a posebno su očuvane one u Bogorodici Perivlepti, radili su najbolji carigradski slikari, ali sa zapadnim uticajem.

U jednoj od crkava, Pantanasi, danas žive jedine trajne stanovnice Mistre – monahinje. Ostalo stanovništvo je raseljeno u današnju Spartu, koju je sredinom devetnaestog veka osnovao grčki nemački kralj Oto. A u tom gradu od nekadašnje slave ostalo je samo ime i noviji spomenik Leonidi, kako bi se moglo reći: „Ovo je Sparta!“