Jelena Anžujska: Kraljica u znaku jorgovana

O životu Jelene Anžujske, nakon više od sedam vekova od njene smrti, možemo čitati zahvaljujući svim zapisima iz tog vremena koji su i do danas ostali sačuvani.

Samo tri godine nakon njene smrti, 1317. godine, arhiepiskop Danilo Drugi napisao je njenu biografiju „Žitije kraljice Jelene” koje je od zaborava sačuvalo ime Jelene Anžujske.

Neophodno je pomenuti da je ona jedina žena srpskog srednjeg veka kojoj je posvećeno žitije.

Pravog imena Jelena Anđelina, Jelena Anžujska bila je supruga srpskog kralja Stefana Uroša, kraljica i majka kraljeva Dragutina i Milutina.

Prezime Anžujska, koje je do danas nastavilo da je prati, posledica je pogrešnog prevoda imena Anđelina, koje je ponela po vizantijskoj vladarskoj porodici Anđela.

Prema rečima arhiepiskopa Danila, bila je francuskog porekla, iako joj je otac bio plemić mađarskog porekla, Jovan Anđel vojvoda Srema.

Ne zna se tačan datum, čak ni godina, njenog rođenja, ali se kao podatak pojavljuje 1236. godina.

Kralj Uroš I Nemanjić želeo je da na poseban način dočeka svoju buduću suprugu, pa je naredio da se pre njenog dolaska, duž nepristupačne doline Ibra, posadi prelepo cvetno drveće kako bi je predeo podsećao na njenu rodnu Provansu.

Dolina jorgovana i njeni cvetovi vekovima opstaju označavajući ljubav i poštovanje koje je narod gajio prema Jeleni Anžujskoj, čuvenoj po svojoj mudrosti i obrazovanju.

Nije preterano marila za tradicionalni položaj žene, pa se tako, prema nekim izvorima, može videti da sebe nije ograničila na kuću i rađanje naslednika, već je njen uticaj dosezao i do unutrašnje i spoljne politike tadašnje države.

Arhiepiskop Danilo je zapisao: „Oštra rečju, a blaga po prirodi, neporočna životom, u zapovedanju krotka, da teši nelicemerno i bezbolno, a kolika je svesrdačna njezina smelost k Bogu, prosto kazati bila je ukrašena svakom vrlinom”.

Stupanjem u brak sa srpskim vladarem, kraljica Jelena je primila pravoslavlje, mada se nije odrekla ni katoličanstva, te je pomagala katolike u Zeti.

Bila je obrazovana, prema nekim izvorima, ocenjivana kao najprosvećenija ličnost tog doba, a govorila je i nekoliko jezika.

Organizovala je prepisivanja knjiga na svom dvoru, koje je kasnije poklanjala, a siromašne devojke je podučavala, opismenjavala i uz miraz udavala.

Poštovali su je „i pravoslavci i Latini”, a Jelena je tokom muževljeve vladavine preduzimala korake koji su se čak protivili i volji srpskog kralja.

Kralj Uroš je u više navrata vodio ratove protiv Dubrovačke republike. U jednom svom pismu dubrovačkom knezu Ivanu Storlatu i arhiepiskopu Aleardu, Jelena se obavezala da u slučaju da srpski kralj priprema vojsku da napadne Dubrovnik, obavesti opštinu.

Nije se slagala ni sa svim potezima svojih sinova, pa tako nije podržala ni Dragutina kada je zbacio oca sa vlasti.

Vremenom, oprostila mu je taj greh, a kao čin pokajanja, darovao joj je deo teritorije na upravu. Zbog ovakvog poteza vekovima su se pojavljivala oprečna mišljenja o njenoj dobroti – da li je zaista bila plemenita ili je ipak bila samo željna vlasti?

Prema istoričarima, Uroš je tada već preminuo, a Jelena je dobila na upravu Zetu, Trebinje, Plav i Gornji Ibar.

Jelena je i posle 1276. godine nastavila da nosi titulu srpske kraljice, uporedo sa Dragutinovom suprugom Katalinom.

U Đurđevim Stupovima je 1282. godine titulisana kao „velika kraljica”.

Nije bila zadovoljna ni kada je Milutinovo razdoblje vlasti bilo u pitanju, naročito njegovim odnosom prema Vizantiji i želji da za ženu uzme vizantijsku princezu Simonidu.

Jedan od glavnih zahteva grčke strane bio je da svadbi Milutina i Simonide prisustvuje kraljica majka kao garant dobre volje sa srpske strane.

Milutin se pravdao daljinom Jelenine države, njenom starošću, kao i lošim vremenom, ali su pravi razlozi ležali u njegovom sukobu sa bratom Dragutinom.

Prema pojedinim izvorima, Jelena nije mogla da ostane pasivna u tako značajnim događajima koji su narušavali odnose među njenim sinovima i verovatno je zauzela stranu Dragutina.

Podizala je katoličke crkve u Baru, Skadru, Ulcinju i Kotoru, ali ne treba zaboraviti ni njenu pravoslavnu zadužbinu, manastir Gradac na Ibru, koji je izgrađen 1270. godine.

Manastir je bio posvećen Bogorodici, a nalazi se na obroncima Golije, udaljen od saobraćajnica.

Uz caricu Jelenu, suprugu Dušana Silnog, Jelena Anžujska je najčešće oslikavana žena srpskog srednjovekovnog freskoslikarstva.

Zamonašila se 1280. godine u crkvi Svetog Nikole u Skadru. Arhiepiskop Danilo je zapisao da je odmah primila najviši monaški čin – „veliku shimnu”, ali nije uzela novo ime, što je bilo neuobičajeno.

Doživela je duboku starost iako ozbiljno bolesna, a umrla je 8. februara 1314. godine u svom dvorcu Brnjaci.

Sahranjena je u manastiru Gradac, prema sopstvenoj želji, a sahrani nisu prisustvovali samo duhovni i svetovni velikodostojnici, već i brojni obični građani kojima je za života pomogla.

„Tako sam vaistinu video gde odasvud idu slavni, tako isti ništi i strani, hromi i slepi, kojima beše hraniteljka ova gospođa moja”, zapisao je arhiepiskop Danilo.

Tri godine nakon smrti proglašena je svetiteljkom, a njen kip u Trebinju, prema rečima starijih, obilaze zaljubljeni parovi sa ponekim cvetom i željom da „sveta kraljica blagoslovi njihovu ljubav”.

U njenu čast se već dvadeset i osam godina početkom maja održava međunarodna manifestacija „Dani jorgovana” kada, osim Kraljeva, ožive i srednjovekovni grad Maglič i manastir Žiča.