Kako klimatske promene utiču na povećanje brojnosti štetočina i dolazak novih vrsta koje ugrožavaju naše šume

Klimatske promene i njihove posledice, koje se manifestuju u životnoj sredini, ekonomiji i utiču na dobrobit ljudi, sve više okupiraju pažnju naučnika, građana i donosilaca odluka. Zdravstveno stanje i opstanak šuma ugrožavaju: učestali olujni vetrovi, neravnomeran raspored padavina, obilne padavine, ekstremne temperature, masovne pojave insekata i brzo širenje bolesti koje izazivaju patogene gljive.

Specifične odgovore na klimatske promene pokazuje 21 vrsta insekata i 22 vrste gljiva, od ukupno oko 150 vrsta ekonomski značajnih za šumarstvo. Od toga više od 30 vrsta insekata i patogena potiču iz mediteranskog područja. Klimatske promene utiču na promene dužine razvića insekata, preživljavanje, plodnost, broj generacija, geografsko rasprostranjenje i smanjenje populacija nekih insekata. Prema podacima FAO, ustanovljeno je širenje areala 16 vrsta insekata, poznatih štetočina u poljoprivredi i šumarstvu, na koje značajno utiču klimatske promene i koje moraju biti pod stalnim nadzorom. Među njima su tri alergene vrste, čije gusenice nose žarne dlake, izazivaju alergije kod ljudi i životinja.

Autohtone vrste insekata šire svoje rasprostranjenje osvajanjem novog prostora, a neke migriraju na veće nadmorske visine u okviru postojećeg areala. Strane i invazivne vrste se smatraju najznačajnijim uzročnicima remećenja biodiverziteta. Sa promenjenim klimatskim uslovima, trgovinom, transportom i turizmom se stvaraju predispozicije za unošenje stranih vrsta insekata, piše prof. dr Milka Glavendekić za portal Klima 101.

Toplija klima povoljno utiče na brojne vrste štetočina

Povećanje temperature utiče na skraćenje razvića insekata i kod nekih se povećava broj generacija. Kod potkornjaka, najopasnijih štetnih insekata u šumama, učestalo se javljaju prenamnoženja i ugrožavaju veliki šumski kompleksi.

Toploljubive vrste insekata kao što su krasci, strižibube i ose listarice povećavaju svoje populacije i izazivaju štete u šumama i na drvenastim vrstama u urbanim zelenim prostorima. Mediteranske vrste imaju tendenciju da šire svoj prirodni areal prema kontinentalnom delu Evrope pa su se kod nas odomaćile tipične mediteranske vrste: stenice – Oxycarenus lavaterae, Halyomorpha halys, Nezara viridula, kao i borov četnik (Thaumetopoea pityocampa) i dr. Zeleni klekin krasac ima prirodni areal u mediteranskom području i bio je retka i zakonom zaštićena vrsta u srednjoj Evropi.

Sa promenjenim klimatskim uslovima, povećavaju se populacije i ekspanzija ove vrste i masovne pojave prete rasadničkoj proizvodnji kultivara kleke, tuje i pačempresa, kao i urbanim zelenim prostorima na kojim se navedeni taksoni gaje.

Posebno je važno praćenje stranih i invazivnih vrsta

Povećanje svetske trgovine, razmena roba i dobara je najviše doprinela prenošenju opasnih štetočina i patogena drvenastih vrsta sa drugih kontinenata u Evropu. U Evropu je uneto više od 11.000 stranih vrsta insekata ali je među njima oko 10 odsto invazivnih vrsta, koje imaju veliki ekonomski, ekološki, sociološki značaj i mogu da ugroze zdravlje ljudi i životinja. Neke invazivne vrste izazivaju alergije kod ljudi i domaćih životinja.

Trgovina sadnim materijalom, biljkama i rezanim cvećem dovela je do unošenja oko 80 odsto stranih vrsta insekata. Drvena ambalaža može da bude jedan od puteva unošenja stranih i invazivnih vrsta insekata veoma opasnih štetočina u šumama (azijske strižibube, jasenov krasac i strižibube koje prenose parazitske nematode). Prema nekim procenama, oko 280 miliona paleta se unese svake godine u Evropu. Fitosanitarne kontrole u Austriji su pokazale da je oko 10 odsto pregledanih uzoraka bilo infestirano insektima. Pri tome je samo 1/3 registrovanih pošiljki pregledano.

Alergeni insekti

Svedoci smo sve ćešćih pojava alergija i ozbiljnih sistemskih zdravstvenih problema kod ljudi, kućnih ljubimaca i domaćih životinja, koje nastaju kontaktom sa biljkama ili insektima. Prema podacima FAO, studije su pokazale da je u poslednjih 40 godina pojava alergijskih bolesti, kao što su astma, upala sluznice nosa i ekcemi uvećana četiri puta u razvijenim zemljama. Ustanovljeno je takođe da je urbanizacija sa visokim nivoom polutanata i emisijom štetnih materija usled pojačanog saobraćaja u korelaciji sa porastom slučajeva polenom izazvanih alergija.

Među štetnim šumskim insektima poznate su vrste koje imaju alergene dlake ili otrovne žlezde na žarnim dlakama, čiji sekreti izazivaju alergije ljudi i životinja. Poznato je da kontakt sa gusenicama gubara izaziva dermatitis. Kod nas su zabeležene masovne pojave žutotrbe (Euproctis chrysorrhoea), od kojih je poslednja bila u okolini Priboja i Novog Pazara od 2013-2016. godine i izazvala alergije zaposlenih u šumarstvu i stanovnika obližnjih naselja i gradova.

Značajni alergeni su gusenice Thaumetopoea spp., koje se kreću u dugoj „četi“ ili „litiji“ tako što slede vodeću gusenicu, koja je najaktivnija od svih. Po tome su dobile ime četnici ili litijaši.

Čete ili litije se najčešće mogu videti uveče, kada se kreću sa stabla na stablo u potrazi za hranom. Izazivaju epidemije dermatitisa, nadražaj sluzokože oka i druge alergijske reakcije. Kod osetljivijih osoba, ako se udahnu alergeni, može da dođe do simptoma sličnih astmi i anafilaktičkog šoka. Pored toga što su opasne štetočine u šumarstvu, kontakt sa uginulim razvojnim stadijumima u infestiranim šumama može da izazove dermatitis tokom cele godine.

U toku jedne od masovnih pojava u Francuskoj, mediji su vodili kampanju da stanovnici izbegavaju infestirane šume. U Izraelu u borovim plantažama i na borovima u urbanim zelenim prostorima, gde se javljaju Thaumetopoea spp., ubrajaju se među insekte od medicinskog značaja, koji izazivaju iritaciju oka, što može da dovede i do privremenog slepila. Kod životinja izazivaju plikove na sluznici usne duplje, ne mogu da se hrane i nekada dovode do smrtnog ishoda. Zbog alergije se kod krava smanjuje količina mleka do 40 odsto.

Hrastov četnik (Thaumetopoea processionea) je rasprostranjen u centralnoj i južnoj Evropi i Maloj Aziji. Kod nas se javlja u hrastovim šumama, lokalno u povećanoj brojnosti. Pod uticajem klimatskih promena, ova vrsta širi svoj areal prema severu, tako da su masovne pojave zabeležene u južnom delu Holandije, u Danskoj su prvi primerci uhvaćeni još 1996. godine. Nađen je na nekoliko lokaliteta u okolini Londona 2006. godine. Zabeležena je u Nemačkoj, Belgiji i na Kanalskim ostrvima. Zahvaljujući boljoj usklađenosti vremena pojave larvi i ređoj pojavi kasnih mrazeva, hrastov četnik naseljava severna područja Evrope.

Borov četnik Thaumetopoea pityocampa je tipična mediteranska vrsta. Širi područje rasprostranjenja u Evropi, što je posledica boljeg prezimljavanja gusenica u uslovima blage klime. Smanjenje učestalosti kasnih prolećnih mrazeva pogoduje širenju borovog četnika. Više temperature u zimskom periodu pojačavaju defolijacije borova u južnoj Evropi. Trgovina ukrasnim biljkama i dostupnost borova kao biljaka hraniteljki dodatno ubrzavaju širenje u kontinentalnom delu.

Ovo je jedna od najopasnijih štetočina u šumama, pogotovo, kada se ima u vidu da četinarske vrste teško podnose gubitak asimilacionih organa. U prethodnoj Jugoslaviji borov četnik je bio prirodno rasprostranjen u Dalmaciji, Hercegovini, duž primorja Crne Gore i u okolini Podgorice, u A. P. Kosovo i Metohija na Prokletijama i u okolini Peći. Njegovo rasprostranjenje u Srbiji se prati pomoću feromonskih klopki od 2009. godine i vizuelnih pregleda kultura crnog i belog bora. Aklimatizovane populacije šire se prema naseljenim mestima.

Potrebno je redovno praćenje invazivnih vrsta, novih štetočina i alergenih insekata koje predstavljaju izazov za šumarski sektor, ugrožavaju biodiverzitet i ugrožavaju dobrobit ljudi i životinja. U cilju ranog javljanja o masovnim pojavama štetnih organizama značajno je jačanje svesti javnosti o štetnim šumskim insektima i alergenim insektima, u čemu važan doprinos mogu da pruže građani kroz aktivnost u građanskoj nauci.