Mirisi mora i kiše

Mada ovaj miris odavno spada među omiljene, pa čak postoji znatan broj parfema koji svojim opisima treba da privuku ljubitelje mora, tek 2007. godine je sprovedeno istraživanje u kome je detaljnije ispitano odakle ovaj specifični miris potiče. Istraživači sa Univerziteta Istočne Anglije su uzimali uzorke blata duž britanske obale i izolovali su bakterije čije su gene poredili sa genima drugih bakterija. Odranije je bilo poznato da se na mestima gde plankton, morske trave i alge umiru oslobađa gas dimetil sulfid, a upravo on se nalazi među jedinjenjima zaslužnim za miris mora.

Određene bakterije se hrane biljkama koje umiru i tako produkte njihovog raspadnja pretvaraju u dimetil sulfid. Tim sa ovog univerziteta je identifikovao gene bakterija koji su uključeni u ovaj proces, a nakon toga su ih preneli bakterijama koje u njemu ne učestvuju, poput ešerihije koli, što je i njima omogućilo da proizvedu isti gas. Gen za „proizvodnju“ dimetil sulfida bakterije su prenele i na jedan tip gljiva koji se koristi za pravljenje soja sosa, japanskog pića sake i tofu sira. Po mirisu dimetil sulfida ptice pronalaze hranu. Naime, on nastaje kada se bakterije hrane fitoplanktonima pa je ovaj miris siguran znak da je određeno područje bogato planktonom, pa da na njemu ima i dosta ribe. Pored ovog gasa, šezdesetih i sedamdesetih godina izolovana su još neka jedinjenja odgovorna za ono što nazivamo mirisom plaže. Mnoga od njih se nalaze u jajnim ćelijama morskih algi i imaju ulogu feromona. Još jedan miris koji povezujemo sa vodom, a ne potiče od nje jeste i miris kiše koji su prvi put analizirali australijski istraživači Džoj Bear i Ričard Tomas 1964. godine.

Oni su u svom radu objavljenom u časopisu Nature ovom mirisu čak dali i zvaničan naziv – petrihor od grčkih reči koje označavaju kamen i tečnost koja protiče kroz vene bogova. Međutim, i pre ovog rada mala fabrika parfema iz Indije uspešno je izolovala ovaj miris iz ulja sandalovog drveta i nazvala ga matti ka attar, ili zemljani parfem. Sa druge strane, istraživači iz Australije su utvrdili da se u stenama i zemljištu tokom suvih i toplih dana sakuplja žućkasto ulje koje potiče od biljaka i koje se zahvaljujući vlazi ispušta u vazduh. Pored ovih biljnih ulja, za miris kiše zaslužno je i organsko jedinjenje geozimin koje proozvode bakterije Streptomyces od kojih se prave antibiotici pa otuda potiče i naziv jednog leka – streptomicin. Ove bakterije na vlazi stvaraju spore, a u ovom procesu luče geozimin, a kapi kiše pomažu da spore dospeju do vazduha. Istaživači sa Masačusetskog tehnološkog instituta su 2015. godini, koristeći veoma brze kamere, posmatrali kako se miris kreće kroz vazduh. Oni su snimali kako kišne kapi dodiruju 28 različitih površina, među kojima je bilo i više od deset vrsta zemljišta.

Primetili su da se unutar kapi nakon udara u površinu formiraju mehurići koji se podižu do površine, a zatim se raspršuju i oslobađaju aerosoli koje zajedno sa mikroorganizmima iz zemljišta donose miris kiše. Takođe su utvrdili da slabe i umerene kiše proizvode više aerosoli nego pljuskovi. Za vreme pljuskova, a naročito onih sa grmljavinom, na miris vazduha utiče i ozon. Električno pražnjenje može da razdvoji molekule kiseonika i azota u atmosferi koji se zatim kombinuju stvarajući azot-monoksid. Ovo jedinjenje reagujući sa drugim hemikalijama stvara ozon, gas oštrog mirisa koji podseća na hlor.

U saradnji sa Centrom za promociju nauke, „Danas“ predstavlja izabrane priče sa naučnopopularnog portala elementarium.cpn.rs