foto wikipediaPosle pet dana žestokih borbi između Šumadijskog korpusa i Korpusa srpskih dobrovoljaca Srpske divizije su pod komandom generala Jovana Belimarkovića 31. januara 1878. godine oslobodile Vranje tačno posle 422 godine, sedam meseci i 17 dana osmanlijske okupacije.
U borbama za oslobođenje Vranja učestvovali su srpski vojnici iz Beograda, Kragujevca, Smedereva, Lepenice, Rudnika i Kolubare. Pored generala Belimarkovića srpskom vojskom u ovoj operaciji komandovali su tada major Radomir Putnik i potporučnik Stepa Stepanović. Borbe su vođene po izuzetno hladnom vremenu, a istorija navodi da je temperatura bila u „debelom minusu“ od čak 25 stepeni i sa velikim nanosima snega na uzvišenjima iznad Vranja, ponajviše u Poljaničkom kraju.
Istorija beleži da je tada zarobljeno 48 turskih oficira, 1.685 vojnika, 2.725 pušaka, 148 pištolja, 27.689 puščanih metaka. Poginula su 122 srpska vojnika, njih 229 je ranjeno. Kod „turskih nizama“ bilo je 500 poginulih.
Istorijski sled okolnosti govori da su samo dan nakon što su srpske jedinice oslobodile Vranje carska Rusija i Turska zaključile primirje i potpisale Sanstefanski ugovor, kojim teritorija Vranja i juga Srbije pripada Bugarskoj.
Usledio je 13. jula 1878. godine Berlinski kongres, koji je anulirao prethodnu odluku pa je Vranje ušlo u sastav Kneževine Srbije.
Prvi učeni čovek, a po zanimanju političar i književnik koji je sa srpskom vojskom ušao u oslobođeni grad bio je Mita Rakić (1846-1890), navodi u Društvenoj istoriji Vranja Rista M. Simonović. “
(…) Vranje je prilično velika varoš, ali joj fizionomija nije najprijatnija; kuće su slabe i trošne, zavučene u zidove, cela se varoš vrani. Reka Vranjica koja teče ispod varoši, toliko je velika da okreće dva vitla u jednoj vodenici na ulasku u Vranje, i da pere ulice i zaliva bašte i avlije vranjske, a pošto to učini, ona, jedan čas južno od Vranja, uvire u Moravu, prema selu Zlatokop. (…)
Po popisu za vreme rata u Vranju se našlo 860 srpskih i 991 turska kuća, svega 1.851. Muških glava srpskih 2.869, a ženskih 2.909, ukupno 5.805. Turskih je bilo zaostalo muških 269 i 609 ženskih, svega 878, ali se docnije i od toga mnogo iselilo preko granice..“, pisao je Rakić u tekstovima koje su objavljivani u časopisu „Otadžbina“ vlasnika Vladana Đorđevića, pod naslovom „Iz Nove Srbije“.
Poslednje decenije turske vlasti su bile vreme najvećeg ekonomskog prosperiteta Vranja u istoriji, jer je tome pogodovao položaj koji je zauzelo posle formiranja srpske države.
Nagli skok povezan je sa Krimskim ratom i razvojem užarske industrije. Nekolike vranjske porodice su dale glavne preduzetnike u snabdevanju turske vojske, naročito njene crnomorske flote.
U tom trenutku se masovno gaji konoplja u okolini grada i došlo je do pravog preporoda, iako su kajmak ubirali preduzimači, enormno se bogateći.
Nakon oslobođenja bogati su ostali bogati, ali je kolaps doživeo srednji sloj, koji je naglo upao u siromaštvo, pa je bio prinuđen na iseljavanje prema Beogradu.
To se u demografskom smislu nije previše osetilo, jer su u Vranje pristizale brojne izbeglice iz još neoslobođenih delova, stav je istraživača koji se danas bave ovim periodom istorije Vranja, među kojima je i književnik Zoran S. Nikolić iz Vranja.
– Jedna od osnovnih karakteristika Turske imperije je multietničnost, pa je tako i Vranje, možda i u većoj meri nego slični gradovi, odlikovao razvijen suživot raznih naroda. Glavni su, naravno, bili srpski i turski element. Jedan od primera dobrih odnosa je primer bogatog Vranjanca Ibrahim-age, koji prilikom napuštanja rodnog grada 1878. godine razdelio tapije na sve svoje kuće i imanje slugama i čifčijama, prema kojima se, inače, i za vreme turske vlasti prema njima odnosio roditeljski. Po njemu i jedna današnja vranjska familija nosi naziv Brajinci. Posle oslobođenja jedan Turčin je smatrao da nema razloga da napušta svoj grad. Bio je to Husein, poznati dobrotvor, koji je svojim sredstvima izgradio vodovod. Posle oslobođenja živeo je u blizini današnje škole „Dositej Obradović“, a ulica u kojoj je živeo dugo se zvala Huseinov sokak – podseća za Danas Nikolić na neke istorijske činjenice iz vremena osmanlijske okupacije Vranja.
On posebno izdvaja primer Sulejman-bega kao najzanimljiviji, a verovatno i najilustrativniji za odnos između Turaka i Srba u varoši vranjskoj u vremenu posle oslobođenja.
– Ovog sina moćnog Husein-paše su bogati Vranjanci sredinom 19. veka proterali iz grada, ali on je svoje carstvo podigao u obližnjem Rataju, zaposevši plodne obale Morave. Bio je veoma bogat i uživao je u luksuzu, pa se i danas može čuti da se nešto naročito kvalitetno, lepo, ukusno ili pitko označava kao „sulejmanbeg“, odnosno „sulimenbeg“. Ostao je upamćen i po tome što se ljudski odnosio prema slugama, čifčijama i najamnim radnicima, kao i po tome što ga je narod u suzama otpratio 1878. godine preko nove granice. Tim odlaskom je motivisano i čuveno „Sulejman-begovo kolo“, koje je ostalo do danas, a postoji i snimak u izvođenju legendarnog Bakije Bakića. Sulejman-beg Džinović se nije lepo osećao u izbeglištvu, uprkos svom bogatstvu i tome što je mogao da nastavi svoj život u luksuzu bilo gde u carevini. Neko vreme je živeo u Kumanovu, gde su mu u posete dolazile bivše sluge i čifčije i mnogobrojni prijatelji Srbi. Sačuvana je i fotografija na kojoj je on okružen vranjskim popovima, svojim prijateljima, a nastala je u Kumanovu ubrzo po njegovom izgnanstvu iz Rataja. Kasnije je neko vreme živeo i u Beogradu, a u Vranje je često dolazio, iako nije bio rado viđen od strane bogatih, koji ga nisu trpeli ni pre oslobođenja – sagovornik Danasa.
Hajdučke akcije započele još 1502.
Pobune protiv turske okupacije su počele u Vranju i okolini veoma rano, pa su prvi nemiri zabeleženi još 1502. godine, mada ih istorija karakteriše kao hajdučke akcije. Ipak, postoje izveštaji turskih vlasti u kojima stoji da je tursko stanovništvo u prva dva veka okupacije u nekoliko navrata bilo prinuđeno da se privremeno iseli u Skoplje, što govori o silini sukoba u Vranju i okolini, koji su kulminirali krajem 16. veka, kada je stvorena i prva slobodna oblast na Balkanu. Taj ustanak, za koji nacionalna istorija nije preterano zainteresovana, trajao je više godina, dovoljno da vođa pobune, tačnije gospodar oblasti, podigne i svoju zadužbinu do 1572, kada su Turci krvavo ugušili ustanak i popalili čitavu okolinu grada i proterali stanovništvo. Zanimljivo je da je taj ustanak primorao turske vojne vlasti da oforme posebne jedinice specijalizovane za brdsko-planinske uslove, takozvane krdžalije, jer su svi prethodni vojni pohodi bili bezuspešni.
Vranje „pusto tursko“
Etimolozi su u jednom periodu, tragajući za značenjem toponima Vranje, navodili i turski oblik „Ivranes“, u značenju „pusto“. Ime mesta poznato je još u vizantijskom periodu, a Turci su ga prilikom osvajanja, sredinom 15. veka, stvarno zatekli kao pusto, dok naše asocijacije na taj pridev danas uvek vode do Borinog – „pusto tursko“.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
