Foto: N. RausU istoriji državnosti i ustavnog razvoja Srbije Sretenjski ustav iz 1835. godine zauzima posebno mesto.
– Reč je o prvom ustavu Srbije i njime je iskazan istinski državotvorni i demokratski potencijal srpskog naroda. Sretenjski ustav simbolično sjedinjuje dva rukavca borbe koju su Srbi na početku 19. veka poveli u težnji za spoljašnjom i unutrašnjom emancipacijom: oslobođenje od strane vlasti i slobodna, zakonita unutrašnja uprava, ističe istoričar Predrag Ilić iz Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu.
Po njegovom mišljenju pisac Sretenjskog ustava Dimitrije Davidović i autoritativni knez Miloš, uprkos suprostavljenim pogledima na unutrašnje uređenje zemlje, zajednički su želeli da Ustavom dodatno osnaže autonomiju Kneževine Srbije.
– U Sretenjskom ustavu posebno mesto imale su odredbe koje ističu spoljašnje atribute državne samostalnosti Srbije koji su bili u suprotnosti sa njenim vazalnim statusom: o zastavi („otvoreno crvena, bela i čelikasto-ugasita”) i grbu (krst na crvenom polju i „ognjilima” na svakom kraku krsta), navod on.
Sretenjski ustav je posle intervencije Porte, Rusije i Austrije početkom marta privremeno, a 11. aprila 1835. godine konačno ukinut.
– To što je Srbija samostalno donela ustav, što su njime istaknuti atributi državnosti Srbije, uprkos njenom vazalnom statusu, bilo je dovoljno da te sile taj čin ocene kao „delo ludosti”. Koliko je Sretenjski ustav značajan za državnost Srbije najbolje se može videti poređenjem sa sledećim ustavom Srbije, tzv. Turskim ustav iz 1838. godine, koji je donet u Carigradu, kaže Ilić.
Ipak, praktične posledice kratkotrajnog postojanja Sretenjskog ustava je ustanovljenje Saveta.
– Na talasu borbe za njegove donošenje, u maju 1835. godine ukinuti su poslednji ostaci turskog feudalizma, čime je društvo Knževine Srbije, među prvim u Evropi, postalo društvo oslobođeno feudalnih stega, ističe istoričar Ilić.
Miletina buna prethodila Ustavu
Kada je u pitanju prvi srpski Ustav – Sretenjski po istoričaru Iliću, često se zaboravlja Miletina buna koja je direktno dovela do njegovog donošenja.
– Kada je Srbija konačno 1833. godine dobila zaokružen autonomnan status, najbliži činovnici kneza Miloša kao što su Dimitrije Davidović, Avram Petronijević, Aleksa i Stojan Simić, Toma Vučić Perišić i drugi zahtevali su da se Kneževina Srbija zakonski uredi. Apsolutistička vladavina kneza Miloša, prema opštem uverenju koje je zavladalo u Srbiji, predstavljala je prepreku daljem razvoju Srbije. Trebalo je doneti zakone i propisati funkcionisanje centralne i lokalne vlasti i ograničiti knez Milošev monopol u trgovini, navodi Predrag Ilić.
Najrevnosniji predstavnik opozicije u to vreme bio je Stojan Simić u čijoj je kući u Kruševcu pripremljena buna koja se u tradiciji i istoriografiji nazvala Miletina buna. Na tajnom dogovoru u Simićevoj kući u decembru 1834. okupili su se najistaknutiji Miloševi protivnici, među njima kneginja Ljubica, knežević Milan i mitropolit Petar. Dogovoreno je da se na bunu pokrene narod iz središnjih delova Kneževine Srbije, odnosno Rasinskog i Podunavskog serdarstva, da se od kneza Miloša zatraži izdavanje Ustava i zakonâ.
Predvodnik bune postao je istaknuti narodni starešina Mileta Radojković, tada veliki rasinski serdar, koji je za tri dana okupio oko par hiljada ljudi, s kojima je 19. januara1835. uveče iz Jagodine krenuo prema Kragujevcu.
U ovoj buni poslednji put na strani kneza Miloša stajao je Toma Vučić Perišić, koji je istina podržavao političke zahteve pobunjenika, ali je ostao lojalan gospodaru.
U vreme izbijanja bune knez Miloš se nalazio u Požarevcu. Pobunjenička vojska se 20. januara ulogorila na Taborištu u blizini Kragujevca, gde je jedan od učesnika bune, inače knežev sekretar Avram Petronijević održao vatreni govor protiv kneza optužujući ga da samo on koristi „današnji” položaj Srbije, koji je narod platio krvlju, da vlada poput paše, povećava poreze kao da je Srbija njegova baština, a narod roblje.
Optuživao je Miloša za nemoral, za nepoštovanje vere i da zbog njegovih grehova Srbija poslednjih godina trpi sušu.
– Očekujući knežev dolazak iz Požarevca pobunjenici su 21. januara, na poljani kod kragujevačke crkve formulisali tri zahteva: ustanovljenje Saveta, obezbeđenje života i imanja svakom žitelju u Srbiji i određivanje poreza u iznosu koji neće opterećivati narod. Narednog dana Vučić i Antonije Majstorović sa 35 viđenijih kmetova odneli su te zahteve knezu Milošu, i pošto se s njima saglasio, knez je amnestirao učesnike bune, priča naš sagovornik.
Svečano izmirenje kneza Miloša i vođa bune desilo se o Savindanu u kragujevačkoj crkvi i tako se završila, po posledicima koje je imala, najznačajnija buna u vreme prve Miloševe vlade.
– Uz to, Miletina buna jedna je od retkih buna u Srbiji u 19. veku u kojoj nije prolivena krv, podseća istoričar Ilić i na ovu činjenicu.
Za ustavni i politički razvoj Miletina buna imala je dalekosežne posledice: ubrzala je sazivanje Narodne skupštine u februaru 1835. na kojoj je proglašen prvi ustav Srbije.
– Sretenjskim ustavom izvršena je podela vlasti, zajemčena je lična i imovinska bezbednost srpskih građana, utvrđena su činovnička prava i obaveze, rečju, ispunjeni su zahtevi i očekivanja predvodnika Miletine bune. Na Sretenjskoj skupštini koja je održana sredinom feburara, takođe, iznet je zahtev za ukidanje feudalnih obaveza, što je realizovano sredinom 1835. godine, kada je uvedeni novi poreski sistem i kada su do kraja uništeni feudalni ostaci u Srbiji, ističe on.
Dokument nastao za samo tri nedelje
Dimitirije Davidović (Zemun 1789 – Smederevo 1838) sekretar kneza Miloša od 1822. godine znatno je doprineo sticanju autonomije Srbije 1830. godine i pisac je prvog ustava Srbije – Sretenjskog ustava.
Rođen je u Zemunu gde je završio osnovnu školu. Pohađao je gimnaziju u Sremskim Karlovcima. Filozofiju i medicinu studirao je u Kežmarku, Pešti i Beču. U prestonici Austrijske monarhije sa Dimitrijem Frušićem izdavao je i uređivao Novine serbske (1814-1821). Zbog finansijskih i političkih razloga napustio je Beč i prešao u Srbiju 1821. godine. Jedno vreme boravio je u Šapcu.
Sekretar kneza Miloša i njegov glavni saradnik u diplomatskoj borbi za autonomiju Srbije bio je od 1822. do 1835. godine. U diplomatske misije u Carigrad upućivan je povodom pregovora o hatišerifima 1829, 1831 i 1833. godine. U Kragujevcu je živeo od 1822. do 1836. godine. Bio je prvi urednik novina u Kneževini Srbiji Novina serpskih koje su pokrenute 1834. godine.
Pripadao je krugu političara koja se zalagala za ograničenje vlasti kneza Miloša. Posle Miletine bune za tri nedelje napisao je Sretenjski ustav. Ustav je od velikih sila ocenjen kao liberalan i neprikladan za državni položaj Srbije. Posle ukidanja Sretenjskog ustava Davidović je razrešen s dužnosti. Umro je u Smederevu gde je sahranjen.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
