Petrovaradin: Gibraltar na Dunavu

Obuhvata prostor severnih obronaka Fruške gore, na desnoj obali Dunava. Prostire se na površini od preko 100 hektara, sa ukupnom dužinom spoljne linije obrane od 5.200 m i složenim sistemom podzemnih vojnih galerija sa minskim i prislušnim tunelima, raspoređenih u četiri nivoa, u ukupnoj dužini od preko 16.000 metara. Jedinstvena po stilu i zamisli, ujedinjuje u sebi sklad i monumentalnost vojne arhitekture i prirodnog okruženja.

Tvrđava je zaštitni simbol Novog Sada koji svoj nastanak i uspon duguje upravo njoj. Pod zaštitu države stavljena je tek 1948. godine, a za nepokretno kulturno dobro, prostornu kulturno-istorijsku celinu od velikog značaja utvrđena je 1991. godine. Početkom jula svake godine Petrovaradinska tvrđava je stecište desetina hiljada mladih iz brojnih zemalja na poznatom muzičkom festivalu Egzit.

Izvanredan prirodni položaj petrovaradinske stene oduvek je predstavljao privlačan prostor za naseljavanje. Arheološka istraživanja pokazala su prisustvo paleolitske kulture, potvrđeni su ostaci iz mlađeg kamenog doba, kao i materijalni ostaci svih poznatih kultura karakterističnih za prostore južne Panonije.

Prva utvrđenja podizali su još Kelti, a zatim i Rimljani, koje su porušili Huni. Nakon toga na Petrovaradinskoj steni podignuto je ugarsko srednjovekovno utvrđenje. Zauzimali su ga Turci početkom 16. veka, a povukli su se iz ovih krajeva posle Velikog bečkog rata (1683-1699) kada austrijska vojska, posle serije pobeda, 1687. godine, ulazi u Petrovaradin.

Da bi se utvrdila novoformirana južna granica carstva, odlučeno je da se izgradi moderna artiljerijska tvrđava sposobna da spreči prodor turske vojske prema Budimu i Beču. Gradnja počinje 1692. godine i sa prekidima potrajala je sve do 1780. godine.

Petrovaradinska tvrđava je građena po planovima austrijskih vojnih inženjera Matijasa Kajzersfelda i Luiđija Ferdinanda Marsiljija, te Mikaela Vamberga, ujedno i prvog graditelja tvrđave. Projektovana je u skladu sa najsavremenijim dostignućima evropske fortifikacijske škole tog doba, zasnovanim na pravilima Vobanovog sistema bastionih trasa.

Ovaj složen kompleks sastoji se od Gornje tvrđave, Dvorožnog bastiona i Donje tvrđave, dok dva spoljna utvrđenja uz reku, Mostobran na levoj obali Dunava i Ostrvsko utvrđenje, više ne postoje. Po završetku, utvrda se prostirala na nešto više od 112 hektara sa garnizonom koji je brojao 4.000 ljudi naoružanih sa 400 topova i barutnim magazinima koji su mogli primiti 20 tona baruta. Početkom XIX veka bila je najjača i najsavremenije naoružana tvrđava Austrijske monarhije, ali kada je završena, njena uloga kao ratne fortifikacije počela je da opada. Petrovaradin postaje administrativno-vojni i špijunsko-obaveštajni centar sa vojnom komandom, a tvrđava predstraža Austrijske carevine prema Balkanskom poluostrvu.

Donja tvrđava nalazi se na samoj okuci Dunava, oslonjena na stenu i bedeme Gornje tvrđave. Utvrđena je petougaonom bastionom trasom koju čine tri bastiona i dva polubastiona. Unutar bedema osnovne bastione trase smešteno je podgrađe koje karakteriše zbijena urbana struktura sa sačuvanim vojnim, civilnim i sakralnim objektima. Taj biser tvrđave se obnavlja, a viševekovna zdanja dobijaju novi sjaj.

Tokom vremena, namena pojedinih objekata se menjala i tvrđava je od vojnog objekta postala kulturno-istorijski spomenik neprocenjive vrednosti i stecište turista iz Evrope i celog sveta koji posećuju Muzej grada i Istorijski arhiv. Na tvrđavi je i Akademija umetnosti, hotel Leopold, restorani i saloni gradskog protokola u Oficirskom paviljonu, poslastičarnice, kafei. Ona je središte umetničkog stvaralaštva u više od stotinu ateljea u koje su pretvoreni bivši kazamati.

U njima su nekada bili pritvoreni i vožd Prvog srpskog ustanka Karađorđe, posle kraha ustanka, kao i mladi vojnik Austrougarske monarhije Josip Broz. Kazamati i bastioni Gornje tvrđave adaptirani su za Galeriju tapiserija, Planetarijum i DŽez klub, a Veliki ratni bunar je obnovljen. Deo podzemnih vojnih galerija Gornje tvrđave u dužini od 900 metara prezentovan je javnosti kao deo ponude Muzeja grada.