„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 1

Foto: Dragan Vučković

Njihova upotreba je bila i ostala tolika da ih najčešće i ne primećujemo. A, bez njih nema odlaska na pijac, babine, svadbu, piknik ili uranak, goblje… U njima se nosi slavski kolač, žito i sveća na osvećenje u crkvu. Vekovima su naši preci od šiblja i pruća pravili objekte i odevne predmete u svojim domaćinstvima od koševa za čuvanje žita do slamnih šešira.

Izložba „Svaki prut ima svoj put – Pletarstvo i korparstvo – od narodne radinosti do zanata veštine i znanja” čije su autorke etnološkinje Svetlana Radojković i Nataša Nikolić otvorena je u okviru Oktobarskih svečanosti u Narodnom muzeju Šumadije u Kragujevcu.

Tradicija korišćena pruća seže u daleku prošlost i ono je, kao prepoznati prirodni resurs za izgradnju kako profanih tako i sakralnih objekata, korišćeno u gotovo svim periodima, ako ne u izgradnji staništa, onda u izgradnji pomoćnih objekata. Značajan je podatak da je, po predanju, današnja Crkva u Pajsijeviću, sazidana 1927. godine na mestu stare Crkve od pleteri, podseća Svetlana Radojković, koautorka postavke i etnološkinja u kragujevačkom Narodnom muzeju.

Po njenim rečima u našoj bližoj prošlosti, vešti pojedinci koristili su vrbovo, drenovo, jasenovo, leskovo pruće i divlju lozu – pavit da bi opleli kuće, delove ognjišta, ograde, torove za ovce, objekte poput koševa (salaša) za smeštaj kukuruza u klipu, pletare (od pruća oblepljene balegom za prevoz žita sa guvna), kao i manje prenosive koševe (za čuvanje druge zrnaste hrane), kokošare za živinu.

Prve društvene mreže bili su panađuri: Šta sve može da se vidi na izložbi „Tradicija vašara u Srbiji“ u kragujevačkom Narodnom muzeju

Opleteni su prućem i delovi objekata poput mlekara, pušnica (sušnica) i lese za sušenje voća, najčešće šljiva. Plele su se i trmke za pčele, vrše (koševi za hvatanje ribe), lotre za prenos žita u snopovima i razne vrste korpi i korpica za najrazličitije namene.

Nekad svi znali, sad su retki majstori ove veštine

Evolucija razvoja kuće započela je gradnjom najjednostavnijih jednodelnih građevina.

– Jeremija Pavlović zabeležio je u Kragujevačkoj Jasenici da „u periodu kada su Srbi bili pod Turskom vlašću, narod je gradio sebi kuće pletare, koje su bile vrlo proste i bez ikakve vrednosti. Gradile su se tako što se pobodu u četvrt četiri jaka grmova koca između kojih se uglave šipila koje se zatim opletu prućem i oblepe blatom. Odozgo su pokrivene krovinom (od slame). Drugih zgrada nije bilo, citira ona deo iz Pavlovićevog rada koji je objavila Srpska kraljevska akdemija 1921. godine.

Dok je u prošlosti gotovo svaki muškarac u selu znao da oplete ogradu od prošća, danas su retki majstori ove veštine. Kolje za ograde je od graničevog, dudovog, šljivovog i najčešće bagremovog drveta (sa korom ili bez kore), koje se cepa uz pomoć klinova i macole na polutke, proštace. Najbolje je jasenovo pruće koje je žilavo, čvrsto i dugotrajno.

Pri seči pruća u okolnim šumama bira se mlađe i tanje pruće dužine oko 2 metra. Pruće se, po pravilu, seče kada prestane vegetacija i kad sa pruta opadne i poslednji list. Ograde su se oplitale ili prepravljale u rano proleće kada nema drugih poljoprivrednih radova i kad je zemlja meka, navodi naša sagovornica.

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 2

Prenosiv koš za žito Foto: Dragan Vučković

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 3

Krunjač sa batom Foto: Dragan Vučković

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 4

Opanci lanti Foto: Dragan Vučković

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 5

Slameni šešir Foto: Dragan Vučković

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 6

Trmke i rosulje Foto: Dragan Vučković

Na postavci je i pletar, vrsta kanata za zaprežna kola. Većih je dimenzija, opleten prućem ili lozom od paviti oko debljih šipila koja su okolo pobodena u dušeme, deblje, široke podne daske za kanate. Konstrukcija od pruća oblepljena je smesom goveđe balege, pleve i slame i sa unutrašnje i sa spoljne strane. Služio je za prevoz ovršenog žita sa gumna. Pletari iste konstrukcije, ali manjih dimenzija služili su za držanje zrnaste hrane, najčešće pasulja.

Izloženi su i krunjači za kukuruz (sa batom), vrškare, trmke za pčele (oblepljene smesom od goveđe balege, zemlje, kreča i pleva – pokrivene kaptarom od trešnjeve kore) i rosulje za pomeranje istih, šeširi, opanci (lanti – od isprepltane like)…

– I delovi narodnog odela, poput šešira nastajali su zahvaljujući poznavanju pletarske veštine. Seljaci (naročito čobani) pleli su, od pšeničnih ili ječmenih stabljika, slamene letnje šešire. Za njih se uzimala slama od poslednjeg kolenca na stabljici do klasa. Da bi bila žilava i lakše se uplitala, slamka se kvasi pre upotrebe vodom ili pljuvačkom, ističe Svetlana Radojković.

Sve proizvodili sami, kupovali samo so

Korišćenje prirodnih sirovina iz neposrednog okruženja za izradu korpi, najjednostavniji je način ekonomičnog korišćenja resursa, poznat još iz perioda praistorije. U izradi korpi, korišćene su rakita, razne vrste vrba, rogoz i trska, kao i sirovine koje rastu: u šumama pavit (lijane), divlji hmelj i druge puzavice, na livadama trave dugih, savitljivih stabljika (kozina trava), kao i kora drveta (lipa) i šaša (kukuruzovina).

– Sve su to prirodni resursi od kojih su vešti pojedinci izrađivali potrebne predmete. Nekada je takvo znanje bilo svima dostupno, jer su i potrebe za izradom raznih pletarskih proizvoda bile veće, kaže Nataša Nikolić, koautorka izložbe, etnološkinja Narodnog muzeja Šumadije.

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 7

Radovan Grujičić, Donje Grbice prilikom izrade korpe Foto D. Vuckovic

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 8

Radovan Grujičić na izložbi u kragujevačkom Narodnom muzeju pored dokumentarnog filma o njegovom radu Foto: Dragan Vučković

U domaćinstvima koja su se bavila poljoprivredom, stočarstvom, voćarstvom, vinogradarstvom, kao i sakupljanjem šumskog voća, na jednostavan, lak i brz način izrađivane su potrebne posude od pruća u okviru dopunskog privređivanja. Korpe su izrađivane zimi, u predahu od poljoprivrednih radova, a leti su ih izrađivali pastiri od leske, idući za svojim stadima.

– Poznato je da je srpski seljak gotovo do 30-ih godina 19. veka uspevao da zadovolji sve svoje potrebe u okviru sopstvenog domaćinstva, zadruge, u kojoj je živeo i stvarao i da je kupovao samo so, napominje ona.

U prvim decenijama 20. veka zabeleženo je da su se u Gruži, pletarstvom najviše bavili stariji ljudi, vodeničari i čobani čuvajući stoku. Ovakav način dopunskog privređivanja održao se u šumadijskim selima, kroz ceo 20. vek, uz manje državne intervencije, koje su se ogledale u održavanju kurseva i osposobljavanju lokalnog stanovništva za izradu korpi.

Tako su nakon Drugog svetskog rata organizovani kursevi u selima koji su omogućavali invalidima dopunsku zaradu.

Uz srpsko stanovništvo korpe su izrađivali i Romi, koji su putovali od mesta do mesta, prateći dane održavanja vašara.

Romi su korpe izrađivali u periodu od Đurđevdana do Mitrovdana, a najčešće su pravili korpe za kukuruz i ručne kotarice.

Najstariji sačuvani primerci korpi u muzejskoj zbirci su korpe od like (kore drveta), kao korpa trojanka za držanje pribora za jelo, zatim korpe lozare od miljevine (hmelja), za držanje ručnog rada, kotarčice od loze za nošenje pletiva, prilikom čuvanja stoke. Od tanko cepane leskovine pletene su pletivaćke korpe sa širokim vencem i ručkom od leskove trake, kao i korpice pletene od širokih leskovih traka za držanje pletiva. Kotarice od leske, napravljene od tanjih traka leskovine korišćene su za branje i prodaju šumskih plodova na pijaci.

Ranije je bilo nezamislivo putovanje bez razglednica: Sada su samo u zbirkama kao što je kragujevačka „Sentimentalno putovanje“

Najčešće su se plele korpe batare za prenos kukuruza u klipu, krompira, voća, grožđa, zeleni, pleve, drveta i uglja. Korpe sa jednim lučnim rukohvatom korišćene su za branje pečuraka, okrugle korpe nižeg oboda, okrugle za slavski kolač ili orahe, vaskršnja jaja i druge namene. Manje batarice služile su za „otkupljivanje jaja” iz gnezda i njihovo držanje. Od rakite su pravljeni i koševi bez ručki za transport različitih namirnica.

U oblasti Levča pletene su korpe za čuvanje osušenog mesa na tavanu – kovini. To su korpe bikoničnog obliak sa otvorom na vrhu, dve ručke i poklopcem, često sa žicom koja je omogućavala kačenje.

– U okviru domaće radinosti od pruća crvene, divlje i žute vrbe oplitani su i stakleni baloni. Vrša ili vrška je pleteni koš koji je služio za hvatanje ribe, danas izobičajen zbog zabrane takvog načina ribolova. Kasnije, sve do sredine 20. veka korpari su izrađivali dečje krevece čiji je lokalni naziv korpe. I danas se prodaju: cegeri, damske korpe, grobljanske, babske (babare), dečje, gradske, piknik ili vikend korpe, germanke, slavske korpe, korpe za pekare i piljarnice. Neke zanatlije ih prodaju nelakirane, a neki ih lakiraju ili boje i ukrašavaju cvetovima, nabraja ova naša sagovornica.

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 9

Korpa kovin za čuvanje sušenog mesa Foto: Narodni muzej Šumadije

„Svaki prut ima svoj put”: Pletarstvo i korparstvo - od narodne radinosti, do zanata, veštine i znanja 10

Korpa batara Foto: Narodni muzej Šumadije

Nakon perioda stagnacije, kako ističe Nataša Nikolić, početkom 21. veka ponovo su na ceni proizvodi korpara, kao ekološki prihvatljivi i cenjeni kao ručni rad. Njihova prodaja odvija se na pijačnim i vašarskim tezgama, u cvećarskoj industriji, dekorativnoj umetnosti uređenja enterijera i na internet platformama.

Izložba „Svaki prut ima svoj put” je u Umetničkoj galeriji Narodnog muzeja Šumadije otvorena do 13. novembra.

Filmovi „Izrada batara” i „Izrada gradske korpe”
Multimedijalna izložba „Svaki prut ima svoj put” obuhvata pored izloženih predmeta i fotografije koji su deo Zbirke odeljenja za etnologiju, fotografije snimljene na terenu tokom istraživanja, crteže iz Etnografsko-folklorne zbirke Olge Benson, koji se čuvaju u Etnografskom institutu SANU i fotografije Petra Ž. Petrovića koje su pohranjene u Etnografskom muzeju u Beogradu.
Foto: Dragan Vučković
Deo izložbene postavke su i dva kratka filma: „Izrada batara” i „Izrada gradske korpe”.
Projekat pod nazivom „Pletarstvo i korparstvo – od narodne radinosti do zanata – veštine i znanja” finsijski je podržalo Ministarstvo kulture Republike Srbije.